موبد ، هیربد ، دستور ، موبدیار
موبد از واژه «مَگوپَت» در اوستا آمده است، از ریشه «مگه» به چمار (دانا)، موبدان یا مغان در اصل گروهی از مردم سرزمین ماد بودند که پیشوایان دینی تنها از میان آنان برگزیده می شدند.
هیربد از واژه «آئیتره پئی تی» آمده که چمار آن آموزگار دینی است.
دستور از واژه پهلوی «دَستوبَر» آمده به چمار داد و قانون، که از داوری کردن می آید.
موبدیار یک واژه ساختگی است که پس از انقلاب اسلامی در ایران ساخته شده و پیشینه در فرهنگ نیاکان ندارد. ازآنجا که برخی موبدان سنتی باور داشتند که جایگاه موبدی به سفارش موبدان ساسانی باید ارثی (که اندیشه نادرست آن زمان بوده است)، باشد، بنابراین به جوانانی که پدرشان موبد نبوده، موبدیار نام گرفته است.
هیربد:
اشوزرتشت پیام آور راستی، در بخشی از سرودهای خود گات‌ها باور داردكه آموزگار بودن دانش اندوختن و آن را گسترش دادن سبب رسیدن انسان به رسایی و كمال (هَه اوروَتات= خورداد) و پس از آن به بالاترین درجه عرفان یعنی بی مرگی و جاودانگی (اَمِرَه تات=امرداد) خواهد شد.
بی گمان همه كسانی كه كوشش می كنند تا از خرد خویش بهترین بهره را بگیرند و در راه دانش اندوزی و گسترش دانش نیك در جامعه انسانی گام بردارند،از یاران پیامبر خواهند بود زیرا اشو زرتشت نیز پس از شناخت خداوند از دیده دل ، با دانش درونی و آگاه شدن به راز هستی و الهام از پیام اهورایی، به میان مردم آمده با شیوایی بیان پیام راستی را به دیگران آموختند تا جهانیان را از دروغ و كژاندیشی بازداشته به سوی راستی، مهر،شادمانی و دوستی راهنمایی فرمایند.
اشوزرتشت در گات ها – هات 31 بند 6 فرموده است:
” بهترین سعادت و خوشی به آموزگار دانایی خواهد رسید كه پیام آیین راستی را بیاموزد.
پیامی كه انسان ها را به سوی رسایی و جاودانگی می رساند و آنگاه آموخته هایش را به دیگران بیاموزد.
پاداش چنین آموزگاری شهریاری مینوی در پرتو منش نیك خواهد بود.”
در سد در نثر درباره آموزش هیربدی و هیربد چنین آمده است.
در نود و هشتم –
(1) اینكه بهدینان را می باید كه خط اوستا بیاموزاند پیش هیربدان و استادان تا در خواندن نیایش و یشت، خطا نرود.
(2) بیشتر واجب هر هیربدان و استادان را هست كه همه بهدینان را خط اوستا بیاموزد و اگر هیربد در آموختن ایشان تقصیر نماید او را عظیم گناه باشد.
(3) كه اورمزد به افزونی زرتشت را گفت كه هیربدی و استادی در آموختن اوستا بهدینان را تقصیر كند او را از بهشت چندان دور كنم كه پهنای زمین است.
چنان كه پیداست به آموزش دهندگان(هیربدان) توجه شده است.
به این ترتیب آموزگاران به ویژه دانایانی كه دین و فلسفه و شیوه نگرش درست به زندگی و جهان هستی را به دیگران آموزش می دهند از بهترین پاداش اهورایی برخوردار خواهند شد.
آموزگار دین را در ایران باستان هیربد(hirbad) نیز گفته اند
در اوستا واژه ای هیربد به صورت (اَ اِثْرَه پئی تی) آمده است این واژه از دو بخش تشكیل شده است بخش اول (ae Thra) به چم آموزش و یاد دادن است و بخش دوم (paiti) به چم دارنده و صاحب می باشد، در بخش های گوناگون اوستا از (ae thrya)به چم شاگرد و دین آموز یاد شده است.(1)
این واژه در فرهنگ واژگان پارسی به بعضی از پیشوایان دین زرتشتی داده شده است كه كار آنان نگهداری و پرستاری از آتش در آتشكده ها و یا رساندن آموزش های دینی به مردم و به عبارتی آموزگاران دین زرتشت بوده اند . در بررسی واژه هیربد در فرهنگ نامه ها به جایگاه و چم واژه موبد و دستور نیز كه از مقام های دیگر پیشوایی دین زرتشت است اشاره شده است.
لغت نامه دهخدا(2): این كلمه از دو جز است نخستین كه اَثرا باشد به معنی آموزش و تعلیم و جزو دوم پَئیتی(بد=پسوند اتصاف) است به معنی مولی و صاحب و دارنده.
فرهنگ معین(3): (hir-bad) 1- استاد آموزگار 2- شاگرد آموزنده 3- پیشوای دینی 4- رییس آتشكده فرهنگ معین واژه موبد را مگوپَت در پهلوی می داند:
موبد(Magupat) روحانی زرتشتی و موبدموبدان را رییس موبدان و دارای بزرگترین درجه روحانیت زرتشتی می داند.
فرهنگ جامع شاهنامه(4): هیربد(hirbad) خادم آتشكده بزرگ، قاضی و مفتی زرتشتیان این كلمه مركب از هیر (اثرا) به معنی آموزش و تعلیم و پئیتی یا بد به معنی دارنده و صاحب و چون آموزش به دست موبدان بوده از آنان به اسم آتربانان و هیربدان یاد شده است.
استاد جلیل دوستخواه (5): هیربد را عنوان گروهی از پیشوایان دینی می داند كه به كارهای آموزشی می پرداختند و بعدها این واژه مترادف با موبد به كار رفته است. اشاره می كند كه موبد(اوستا”مغو پئیتی” و در پهلوی “مغوپت”) عنوان پیشوایان دینی زرتشتی است.
دانشنامه مزدیسنا(6) : … در ایران باستان پیشوایان دینی استاد و آموزگار بودند یا به عبارت دیگر تربیت و تعلیم مردم با آنان بوده بی مناسبت نبوده كه آنان در آن واحد كه آتربان نامیده می شدند هیربدان هم خوانده شدندو تنسر پیشوای معروف عهد اردشیر بابكان هیربدان هیربد خوانده شد، در ادبیات فارسی هیربد كلمه مترادف موبد است.
موبد از گروه پیشوایان دینی (هیربد- دستور- موبد و غیره) است. موبد را در اوستا مغو در فارسی باستان مگو و در پهلوی مغوپت گویند موبدان یا مغان در اصل قبیله ای از سرزمین ماد بودند كه پیشوایان روحانی فقط از میان آنان برگزیده می شدند این برتری هماره با این گروه از مردم ماد بودو پیشوایان به نام آن قبیله و خاندان مغوپت نامیده می شدند و تا كنون همین نام پایدار مانده موبد گوییم.(7)
نوشته های قدیمی تر پیشوایان دینی زرتشتی را نسبت به نقش و جایگاهی كه كه در جامعه و بین مردم داشته اند بررسی و آنها را چنین نگاشته اند.
آیینه آیین مزده یسنی (8): پیشوایان كیش مزده یسنی را نخست دستور گویند و دستور را آرش دانا و پیشوا و … كنكاش آور پادشاه می باشد و دستور بزرگترین پیشوایان آن شهر باشد و او چنان باید از پرخیده و اپرخیده و سخنان خدایی و دانش و خرد آراسته باشد كه به نكوكرداری و راست گفتاری و درست پنداری و خداشناسی سرآمد مردم آن شهر و كشور باشد، دوم پیشوایانی كه در زیر یاسه و پرمان دستورند آنها را موبد گویند و آرش موبد داناست و موبد باید همه دانش كیش و آیین را آموخته و در منش و گوشن و كنشن راست و پاك بوده كار او خدایی باشد نه جهانی.
موبد و هیربد را در اوستا یك آرش است و اینكه دو گونه نام دارند بدان شوه است كه چون كسی اوستاها را جز وندیداد دانسته منش و گوشن و كنشن خود را برابر آیین مزدیسنی راست و پاك و بی آلایش دارد و خواهد به پایه موبدی رسد با داشتن این فروزگان هیربد نامیده شود و چون وندیداد و دیگر یاسه های بایسته آیین را به رسایی رساند موبد نامزد می گردد كه بتواند پیشوایی كند.
دستور خورشید دابو(9): موبد آتش ورهرام وادیاو در بمبئی و استاد پهلوی و اوستا در رساله، خود رسیدن به مرحله پیشوایی در دین زرتشتی را گذراندن سه مرحله می داند نخستین مرحله ناور است و ناور شبیه واژه ناوی است . ناور مقامی است كه باید به رموز مراسم یزشنی كاملا آشنا باشد ، آمادگی مراسم انتصاب به این مقام یك ماه طول می كشد پس از گذراندن آزمایش به هیربد نامور می گردد واژه اوستایی آن “ایتراپائی تی” می باشد مراد آنكه در آیین اشویی و پاكی سرآمد است هیربد آموزش مرحله دوم را باید بگذراند كه آن‌را مراتب نامند. دراین آزمایش باید رموز كامل برگزاری مراسم وندیداد و تشریفات بزرگ دینی را نیز یاد بگیرند پس از توفیق او را موبد گویند.
مرحله سوم یوژداثرگر است موبد پس از تمرینات كامل و آزمایشات سخت ، تشریفات دینی در صورت توفیق به رتبه یوژداثری نایل می گردد آنگاه می تواند درجات پیشوایی را به
موبدزادگان حوزه خویش عطا نماید، رییس یك پرستش گاه را كه هیربدان ، موبدان و یوژداثرگرها در آنجا به كار مشغولند دستور می نامند.
استاد رشید شهمردان در یكی از نوشته های خود (10) به زندگی نامه دستورانی اشاره می كند كه نقش سازنده و ارزشمندی در تاریخ دینی زرتشتی ، گردآوری متن های اوستا، تنظیم اوستا برای نیایش و بیان اندرزهایی دینی داشته اند از آن جمله می توان به دستور آذرباد ماراسپند- دستور آذركیوان- دستور سهرابجی- دستور بهرام كرمانی- دستور بهمن – دستورجاماسب آسا- دستور جاماسب ولایتی- دستور داراب- دستور رستم جی سنجانا- دستور ملا فیروز- دستور ملا كاووس و دستور نوشیروان اشاره كرد.
ایشان در گزارش خود از موبدانی نیز یاد می كنند كه در گسترش و پویایی دین زرتشت همت داشته اند و با بهترین شیوه مراسم دینی را انجام داده و در سخت ترین شرایط با كلامی شیوا اوستا را زمزمه كرده اند و آتش را كه نماد مهر و پاكی و راستی است در آتشكده ها پرستاری كرده اند موبد هوشیار موبد سروش – موبد خداجوی – موبد خوشی- موبد برزو- موبد بهرام- موبد جمشید- موبد خدابخش و موبد منوچهر كیقباد از آن گروه بودند. استاد شهمردان در یادی كه از فرزانگان زرتشتی كرده اند همچنین به هیربدانی اشاره می كنند كه آموزش های دینی را به مردم رسانده و استاد اوستا و متون پهلوی بوده اند.
هیربد تنسر: در زمان اردشیر بابكان از جانب شاهنشاه مامور باز نگری در آیین های زرتشتی بود و نامه های پراكنده اوستا را گردآوری كرد.
هیربد اردای ویراف:از برگزیدگان معروف زرتشتی در زمان اردشیر بابكان و گزارشی از عالم پس از مرگ را از اندیشه های خویش برجا گذاشت.
هیربد اسفندیار:پور هیربد هوشنگ – پور هیربد ملاجاماسب شاعر پارسی مقیم نوساری (هند) كه جدش ملاجاماسب مورد لطف و مهربانی جهانگیر، شاهنشاه هند قرار گرفته است.
هیربد خدابخش: پور هیربد جاماسب – پور هیربد نوشیروان پورجاماسب پور دستور كاووس معروف به استاد و از نژاد نوروز زنده دانشمند و شاعر زرتشتی مقیم قریه مباركه حومه تفت یزد بوده است مردی دیندار و از طرف مردم به نگاهبانی آتش برگزیده می شود. او رساله ای به نام دین مسئله دارد كه در زمان یكی از شاهزادگان قاجار در یزد تنظیم شده شرح و پاسخی برای اتهام آن زمان در مورد نسبت كفر و زندقه به گروه زرتشتیان در یزد است .
در حاشیه گزارش: هرچند در سده گذشته از آموزگارانی یاد شده است كه آداب ،اخلاق، فرهنگ و آموزش های دینی را به دیگران رسانده اند ولی به شكل رسمی از رتبه هیربدی و نام هیربد كه آغازگر مقام موبدی در نوشته ها آمده برخوردار نبوده اند.
انجمن موبدان تهران در راستای پرورش آموزگاران آگاه به دین اقدام و از سال 1380 نخستین دوره آموزش هیربدی را آغاز نمود.
در نخستین دوره از آموزش با بهره گیری از برنامه هایی كه در برخی از مراكز آموزش زرتشتی تدریس می شوند(11) به سرپرستی موبد كورش نیكنام برای سه ترم متوالی برنامه ریزی شد. برابر آگهی مهر ماه 1380 انجمن موبدان تهران 46 نفر از جوانان همكیش در این دوره شركت كردند. در ترم اول 16 واحد از 50 واحد درسی در طرح درس دین آموزان گنجانده شد.(12)
ترم اول از بهمن ماه 1380 آغاز و تا خرداد 1381 ادامه داشت، محل تشكیل كلاس ها ساختمان جمشید (13) بود كه به یاری مادی و معنوی خیر اندیش ارجمند موبد مهربان جمشید زرتشتی زیر نظر انجمن موبدان آغاز به كار نمود. آزمون های عملی و كتبی ترم اول در روزهای 27 و 28 تیر ماه 1381 برگزار و 18 نفر از دین آموزان دوره هیربدی برتر شناخته شدند كه با برنامه ریزی و انتخاب واحدهای جدید از مهرماه ترم دوم را در پیش خواهند داشت.
آموزش دیدگان در صورت موفقیت ، عنوان هیربد به معنای آموزگار دینی را كسب خواهند كرد كه پس از تكمیل آموزش به پایه هیربد برابر آنچه كه در آغاز آمد سرافراز گردند.
كورش نیكنام، عضو انجمن موبدان تهران: فروهر، امرداد و شهریور 1381
پی نوشت ها:
1- مهریشت بند 116 فروردین یشت بند 105 یسنا 26 بند 7
2- علی اكبر دهخدا لغت نامه دهخدا انتشارات دانشگاه تهران
3- دكتر محمد معین فرهنگ معین (جلد چهارم)
4- دكتر محمود زنجانی فرهنگ جامع شاهنامه انتشارت عطایی 1372 ص 1074
5- جلیل دوستخواه اوستا(جلد دوم) انتشارات مروارید چاپ سوم 1375 ص 1088
6- موبد دكتر جهانگیر اشیدری دانشنامه مزدیسنا نشر مركز 1371 ص 504
7- همان ،صفحه 439
8- ارباب كیخسرو شاهرخ آینه آیین مزدیسنی چاپ آفتاب چاپ سوم 1377 ص 77
9- دستور خورشید دابو دانستنی های آیین زرتشتی برگردان رشید شهمردان چاپ خواجه 1358 ص 17
10- رشید شهمردان، تاریخ زرتشتیان ، فرزانگان زرتشتی انتشاران فروهر 1363
11- در دانشكده های دینی سپنتا ، كاما آتورنان و دانشكده زرتشتیان سنجان درس هایی مانند سرایش موزون گات ها , تفسیر گات ها ، سرایش اوستا، فلسفه زرتشت، استوره و ایزدان زرتشتی چگونگی انجام مراسم دینی، فن بیان و سخنرانی، روان شناسی، زبان انگلیسی ، فلسفه تطبیقی ادیان، فرهنگ سنتی آداب و رسوم زرتشتی و ….. گنجانده شده است .
12- در كلاس های ترم اول كه در روزهای آدینه هر هفته از ساعت 8 بامداد تا 14:30 ادامه داشت درس های تاریخ زرتشتیان معاصر (موبد دكتر جهانگیر اشیدری) جهان بینی اشو زرتشت (موبد دكتر اردشیر خورشیدیان) اوستا (موبد مهندس مهربان فیروزگری) سرایش موزون و تفسیر اهنودگات(موبد كورش نیكنام) استوره و ایزدان ایرانی (دكتر كتایون مزداپور) دین دبیره (دكتر رستم وحیدی) فلسفه زرتشت (دكتر كورش نیكنام) تاریخ ایران باستان (خسرو خواجه نوری) روان شناسی خلاقیت(علی شمیسا)گنجانده شده بود.
13- ساختمان جمشید در خیابان حافظ ، كوچه بامشاد واقع شده است ، این بنا اهدایی برادران خیراندیش روانشاد موبد فریدون بهمن زرتشتی و موبد مهربان جمشید زرتشتی به سازمان جوانان زرتشتی (فروهر) در سال 1366 است كه به نامگانه پدرشان روانشاد موبد جمشید و مادرشان استاد فرنگیس ساخته شده است.
برگرفته از