ماه: فوریه 2014

شاهنامه » داستان اکوان ديو

داستان اکوان ديو

تو بر کردگار روان و خرد

ستايش گزين تا چه اندر خورد

ببين ای خردمند روشن روان

که چون بايد او را ستودن توان

همه دانش ما به بيچارگيست

به بيچارگان بر ببايد گريست

تو خستو شو آنرا که هست و يکيست

روان و خرد را جزين راه نيست

ابا فلسفه دان بسيار گوی

بپويم براهی که گويی مپوی

ترا هرچ بر چشم سر بگذرد

نگنجد همی در دلت با خرد

سخن هرچ بايست توحيد نيست

بنا گفتن و گفتن او يکيست

تو گر سخته ای شو سخن سخت هگوی

نيايد به بن هرگز اين گفت و گوی

بيک دم زدن رستی از جان و تن

همی بس بزرگ آيدت خويشتن

همی بگذرد بر تو ايام تو

سرای جز اين باشد آرام تو

نخست از جهان آفرين ياد کن

پرستش برين ياد بنياد کن

کزويست گردون گردان بپای

هم اويست بر نيک و بد رهنمای

جهان پر شگفتست چون بنگری

ندارد کسی آلت داوری

که جانت شگفتست و تن هم شگفت

نخست از خود اندازه بايد گرفت

دگر آنک اين گرد گردان سپهر

همی نو نمايدت هر روز چهر

نباشی بدين گفته همداستان

که دهقان همی گويد از باستان

خردمند کين داستان بشنود

بدانش گرايد بدين نگرود

وليکن چو معنيش يادآوری

شود رام و کوته کند داوری

تو بشنو ز گفتار دهقان پير

گر ايدونک باشد سخن دلپذير

سخنگوی دهقان چنين کرد ياد

که يک روز کيخسرو از بامداد

بياراست گلشن بسان بهار

بزرگان نشستند با شهريار

چو گودرز و چون رستم و گستهم

چو برزين گرشاسپ از تخم جم

چو گيو و چو رهام کار آزمای

چو گرگين و خراد فرخنده رای

چو از روز يک ساعت اندر گذشت

بيامد بدرگاه چوپان ز دشت

که گوری پديد آمد اندر گله

چو شيری که از بند گردد يله

همان رنگ خورشيد دارد درست

سپهرش بزر آب گويی بشست

يکی برکشيده خط از يال اوی

ز مشک سيه تا بدنبال اوی

سمندی بزرگست گويی بجای

ورا چار گرزست آن دست و پای

يکی نره شيرست گويی دژم

همی بفگند يال اسپان ز هم

بدانست خسرو که آن نيست گور

که برنگذرد گور ز اسپی بزور

برستم چنين گفت کين رنج نيز

به پيگار بر خويشتن سنج نيز

برو خويشتن را نگه دار ازوی

مگر باشد آهرمن کين هجوی

چنين گفت رستم که با بخت تو

نترسد پرستنده ی تخت تو

نه ديو و نه شير و نه نر اژدها

ز شمشير تيزم نيابد رها

برون شد بنخچير چون نره شير

کمندی بدست اژدهايی بزير

بدشتی کجا داشت چوپان گله

وزانسو گذر داشت گور يله

سه روزش همی جست در مرغزار

همی کرد بر گرد اسپان شکار

چهارم بديدش گرازان بدشت

چو باد شمالی برو بر گذشت

درخشنده زرين يکی باره بود

بچرم اندرون زشت پتياره بود

برانگيخت رخش دلاور ز جای

چو تنگ اندر آمد دگر شد برای

چنين گفت کين را نبايد فگند

ببايد گرفتن بخم کمند

نشايدش کردن بخنجر تباه

بدين سانش زنده برم نزد شاه

بينداخت رستم کيانی کمند

همی خواست کرد سرش را ببند

چو گور دلاور کمندش بديد

شد از چشم او در زمان ناپديد

بدانست رستم که آن نيست گور

ابا او کنون چاره بايد نه زور

جز اکوان ديو اين نشايد بدن

ببايستش از باد تيغی زدن

بشمشير بايد کنون چاره کرد

دواندين خون بران چرم زرد

ز دانا شنيدم که اين جای اوست

که گفتند بستاند از گور پوست

همانگه پديد آمد از دشت باز

سپهبد برانگيخت آن تند تاز

کمان را بزه کرد و از باد اسپ

بينداخت تيری چو آذر گشسپ

همان کو کمان کيان درکشيد

دگر باره شد گور ازو ناپديد

همی تاخت اسپ اندران پهن دشت

چو سه روز و سه شب برو بر گذشت

ببش گرفت آرزو هم بنان

سر از خواب بر کوهه ی زين زنان

چو بگرفتش از آب روشن شتاب

به پيش آمدش چشمه ی چون گلاب

فرود آمد و رخش را آب داد

هم از ماندگی چشم را خواب داد

کمندش ببازوی و ببر بيان

بپوشيده و تنگ بسته ميان

ز زين کيانيش بگشاد تنگ

به بالين نهاد آن جناغ خدنگ

چراگاه رخش آمد و جای خواب

نمدزين برافگند بر پيش آب

بدان جايگه خفت و خوابش ربود

که از رنج وز تاختن مانده بود

چو اکوانش از دور خفته بديد

يکی باد شد تا بر او رسيد

زمين گرد ببريد و برداشتش

ز هامون بگردون برافراشتش

غمی شد تهمتن چو بيدار شد

سر پر خرد پر ز پيکار شد

چو رستم بجنبيد بر خويشتن

بدو گفت اکوان که ای پيلتن

يکی آرزو کن که تا از هوا

کجات آيد افگندن اکنون هوا

سوی آبت اندازم ار سوی کوه

کجا خواهی افتاد دور از گروه

چو رستم بگفتار او بنگريد

هوا در کف ديو واژونه ديد

چنين گفت با خويشتن پيلتن

که بد نامبردار هر انجمن

گر اندازدم گفت بر کوهسار

تن و استخوانم نيايد بکار

بدريا به آيد که اندازدم

کفن سينه ی ماهيان سازدم

وگر گويم او را بدريا فگن

بکوه افگند بدگهر اهرمن

همه واژگونه بود کار ديو

که فريادرس باد گيهان خديو

چنين داد پاسخ که دانای چين

يکی داستانی زدست اندرين

که در آب هر کو بر آيدش هوش

به مينو روانش نبيند سروش

بزاری هم ايدر بماند بجای

خرامش نيايد بديگر سرای

بکوهم بينداز تا ببر و شير

ببينند چنگال مرد دلير

ز رستم چو بشنيد اکوان ديو

برآورد بر سوی دريا غريو

بجايی بخواهم فگندنت گفت

که اندر دو گيتی بمانی نهفت

بدريای ژرف اندر انداختش

ز کينه خور ماهيان ساختش

همان کز هوا سوی دريا رسيد

سبک تيغ تيز از ميان برکشيد

نهنگان که کردند آهنگ اوی

ببودند سرگشته از چنگ اوی

بدست چپ و پای کرد آشناه

بديگر ز دشمن همی جست راه

بکارش نيامد زمانی درنگ

چنين باشد آن کو بود مرد جنگ

اگر ماندی کس بمردی بپای

پی او زمانه نبردی ز جای

وليکن چنينست گردنده دهر

گهی نوش يابند ازو گاه زهر

ز دريا بمردی به يکسو کشيد

برآمد بهامون و خشکی بديد

ستايش گرفت آفريننده را

رهانيده از بد تن بنده را

برآسود و بگشاد بند ميان

بر چشمه بنهاد ببر بيان

کمند و سليحش چو بفگند نم

زره را بپوشيد شير دژم

بدان چشمه آمد کجا خفته بود

بران ديو بدگوهر آشفته بود

نبود رخش رخشان بران مرغزار

جهانجوی شد تند با روزگار

برآشفت و برداشت زين و لگام

بشد بر پی رخش تا گاه شام

پياده همی رفت جويان شکار

به پيش اندر آمد يکی مرغزار

همه بيشه و آبهای روان

بهر جای دراج و قمری نوان

گله دار اسپان افراسياب

به بيشه درون سر نهاده بخواب

دمان رخش بر ماديانان چو ديو

ميان گله برکشيده غريو

چو رستم بديدش کيانی کمند

بيفگند و سرش اندر آمد به بند

بماليدش از گرد و زين برنهاد

ز يزدان نيکی دهش کرد ياد

لگامش بسر بر زد و برنشست

بران تيز شمشير بنهاد دست

گله هر کجا ديد يکسر براند

بشمشير بر نام يزدان بخواند

گله دار چون بانگ اسبان شنيد

سرآسيمه از خواب سر بر کشيد

سواران که بودند با او بخواند

بر اسپ سرافرازشان برنشاند

گرفتند هر کس کمند و کمان

بدان تا که باشد چنين بدگمان

که يارد بدين مرغزار آمدن

بنزديک چندين سوار آمدن

پس اندر سواران برفتند گرم

که بر پشت رستم بدرند چرم

چو رستم شتابندگان را بديد

سبک تيغ تيز از ميان برکشيد

بغريد چون شير و برگفت نام

که من رستمم پور دستان سام

بشمشير ازيشان دو بهره بکشت

چو چوپان چنان ديد بنمود پشت

چو باد از شگفتی هم اندر شتاب

بديدار اسپ آمد افراسياب

بجايی که هر سال چوپان گله

بران دشت و آن آب کردی يله

خود و دو هزار از يل نامدار

رسيدند تازان بران مرغزار

ابا باده و رود و گردان بهم

بدان تا کند بر دل انديشه کم

چو نزديک آن مرغزاران رسيد

ز اسپان و چوپان نشانی نديد

يکايک خروشيدن آمد ز دشت

همه اسپ يک بر دگر برگذشت

ز خاک پی رخش بر سرکشان

پديد آمد از دور پيدا نشان

چو چوپان بر شاه توران رسيد

بدو باز گفت آن شگفتی که ديد

که تنها گله برد رستم ز دشت

ز ما کشت بسيار و اندر گذشت

ز ترکان برآمد يکی گفت و گوی

که تنها بجنگ آمد اين کينه جوی

ببايد کشيدن يکايک سليح

که اين کار بر ما گذشت از مزيح

چنين زار گشتيم و خوار و زبون

که يک تن سوی ما گرايد بخون

همی بفگند نام مردی ز ما

بتيغ او براند ز خون آسيا

همی بگذراند بيک تن گله

نشايد چنين کار کردن يله

سپهدار با چار پيل و سپاه

پس رستم اندر گرفتند راه

چو گشتند نزديک رستم کمان

ز بازو برون کرد و آمد دمان

بريشان بباريد چو ژاله ميغ

چه تير از کمان و چه پولاد تيغ

چو افگنده شد شست مرد دلير

بگرز اندر آمد ز شمشير شير

همی گرز باريد همچون تگرگ

همی چاک چاک آمد از خود و ترگ

ازيشان چهل مرد ديگر بکشت

غمی شد سپهدار و بنمود پشت

ازو بستد آن چار پيل سپيد

شدند آن سپاه از جهان نااميد

پس پشتشان رستم گرزدار

دو فرسنگ برسان ابر بهار

چو برگشت برداشت پيل و رمه

بنه هرچ آمد بچنگش همه

بيامد گرازان بران چشمه باز

دلش جنگ جويان بچنگ دراز

دگر باره اکوان بدو باز خورد

نگشتی بدو گفت سير از نبرد

برستی ز دريا و چنگ نهنگ

بدشت آمدی باز پيچان بجنگ

تهمتن چو بنشيد گفتار ديو

برآورد چون شير جنگی غريو

ز فتراک بگشاد پيچان کمند

بيفگند و آمد ميانش به بند

بپيچيد بر زين و گرز گران

برآهيخت چون پتک آهنگران

بزد بر سر ديو چون پيل مست

سر و مغزش از گرز او گشت پست

فرود آمد آن آبگون خنجرش

برآهيخت و ببريد جنگی سرش

همی خواند بر کردگار آفرين

کزو بود پيروزی و زور کين

تو مر ديو را مردم بد شناس

کسی کو ندارد ز يزدان سپاس

هرانکو گذشت از ره مردمی

ز ديوان شمر مشمر از آدمی

خرد گر برين گفتها نگرود

مگر نيک مغزش همی نشنود

گر آن پهلوانی بود زورمند

ببازو ستبر و ببالا بلند

گوان خوان و اکوان ديوش مخوان

که بر پهلوانی بگردد زيان

چه گويی تو ای خواجه ی سالخورد

چشيده ز گيتی بسی گرم و سرد

که داند که چندين نشيب و فراز

به پيش آرد اين روزگار دراز

تگ روزگار از درازی که هست

همی بگذراند سخنها ز دست

که داند کزين گنبد تيزگرد

درو سور چند است و چندی نبرد

چو ببريد رستم سر ديو پست

بران باره ی پيل پيکر نشست

به پيش اندر آورد يکسر گله

بنه هرچ کردند ترکان يله

همی رفت با پيل و با خواسته

وزو شد جهان يکسر آراسته

ز ره چون بشاه آمد اين آگهی

که برگشت ستم بدان فرهی

از ايدر ميان را بدان کرد بند

کجا گور گيرد بخم کمند

کنون ديو و پيل آمدستش بچنگ

بخشکی پلنگ و بدريا نهنگ

نيابد گذر شير بر تيغ اوی

همان ديو و هم مردم کين هجوی

پذيره شدن را بياراست شاه

بسر بر نهادند گردان کلاه

درفش شهنشاه با کرنای

ببردند با ژنده پيل و درای

چو رستم درفش جهاندار شاه

نگه کرد کامد پذيره براه

فرود آمد و خاک را داد بوس

خروش سپاه آمد و بوق و کوس

سر سرکشان رستم تاج بخش

بفرمود تا برنشيند برخش

وزانجا بايوان شاه آمدند

گشاده دل و نيک خواه آمدند

به ايرانيان بر گله بخش کرد

نشست تن خويشتن رخش کرد

فرستاد پيلان بر پيل شاه

که بر شير پيلان بگيرند راه

بيک هفته ايوان بياراستند

می و رود و رامشگران خواستند

بمی رستم آن داستان برگشاد

وز اکوان همی کرد بر شاه ياد

که گوری نديدم بخوبی چنوی

بدان سرافرازی و آن رنگ و بوی

چو خنجر بدريد بر تنش پوست

بروبر نبخشود دشمن نه دوست

سرش چون سر پيل و مويش دراز

دهن پر زدندانهای گراز

دو چشمش کبود و لبانش سياه

تنش را نشايست کردن نگاه

بدان زور و آن تن نباشد هيون

همه دشت ازو شد چو دريای خون

سرش کردم از تن بخنجر جدا

چو باران ازو خون شد اندر هوا

ازو ماند کيخسرو اندر شگفت

چو بنهاد جام آفرين برگرفت

بران کو چنان پهلوان آفريد

کسی اين شگفتی بگيتی نديد

که مردم بود خود بکردار اوی

بمردی و بالا و ديدار اوی

همی گفت اگر کردگار سپهر

ندادی مرا بهره از داد و مهر

نبودی بگيتی چنين کهترم

که هزمان بدو ديو و پيل اشکرم

دو هفته بران گونه بودند شاد

ز اکوان وز بزم کردند ياد

سه ديگر تهمتن چنين کرد رای

که پيروز و شادان شود باز جای

مرا بويه ی زال سامست گفت

چنين آرزو را نشايد نهفت

شوم زود و آيم بدرگاه باز

ببايد همی کينه را کرد ساز

که کين سياوش به پيل و گله

نشايد چنين خوار کردن يله

در گنج بگشاد شاه جهان

گرانمايه چيزی که بودش نهان

بياورد ده جام گوهر ز گنج

بزر بافته جام هی شاه پنج

غلامان روزمی بزرين کمر

پرستندگان نيز با طوق زر

ز گستردنيها و از تخت عاج

ز ديبا و دينار و پيروزه تاج

بنزديک رستم فرستاد شاه

که اين هديه با خويشتن بر براه

يک امروز با ما ببايد بدن

وزان پس ترا رای رفتن زدن

ببود و بپيمود چندی نبيد

بشبگير جز رای رفتن نديد

دو فرسنگ با او بشد شهريار

بپدرود کردن گرفتش کنار

چو با راه رستم هم آواز گشت

سپهدار ايران ازو بازگشت

جهان پاک بر مهر او گشت راست

همی داشت گيتی بر انسان که خواست

برين گونه گردد همی چرخ پير

گهی چون کمانست و گاهی چو تير

چو اين داستان سربسر بشنوی

از اکوان سوی کين بيژن شوی

شاهنامه » داستان خاقان چين

داستان خاقان چين

کنون ای خردمند روشن روان

بجز نام يزدان مگردان زبان

که اويست بر نيک و بد رهنمای

وزويست گردون گردان بجای

همی بگذرد بر تو ايام تو

سرايی جزين باشد آرام تو

چو باشی بدين گفته همداستان

که دهقان همی گويد از باستان

ازان پس خبر شد بخاقان چين

که شد کشته کاموس بر دشت کين

کشانی و شگنی و گردان بلخ

ز کاموس شان تيره شد روز و تلخ

همه يک بديگر نهادند روی

که اين پرهنر مرد پرخاشجوی

چه مردست و اين مرد را نام چيست

همورد او در جهان مرد کيست

چنين گفت هومان به پيران شير

که امروز شد جانم از رزم سير

دليران ما چون فرازند چنگ

که شد کشته کاموس جنگی بجنگ

بگيتی چنو نامداری نبود

وزو پيلتن تر سواری نبود

چو کاموس گو را بخم کمند

بوردگه بر توان کرد بند

سزد گر سر پيل را روز کين

بگيرد برآرد زند بر زمين

سپه سربسر پيش خاقان شدند

ز کاموس با درد و گريان شدند

که آغاز و فرجام اين رزمگاه

شنيدی و ديدی بنزد سپاه

کنون چاره ی کار ما بازجوی

بتنها تن خويش و کس را مگوی

بلشکر نگه کن ز کارآگهان

کسی کو سخن باز جويد نهان

ببيند که اين شير دل مرد کيست

وزين لشکر او را هم آورد کيست

از آن پس همه تن بکشتن دهيم

بوردگه بر سر و تن نهيم

بپيران چنين گفت خاقان چين

که خود درد ازينست و تيمار ازين

که تا کيست زان لشکر پرگزند

کجا پيل گيرد بخم کمند

ابا آنک از مرگ خود چاره نيست

ره خواهش و پرسش و ياره نيست

ز مادر همه مرگ را زاد هايم

بناکام گردن بدو داده ايم

کس از گردش آسمان نگذرد

وگر بر زمين پيل را بشکرد

شما دل مداريد ازو مستمند

کجا کشته شد زير خم کمند

مرا نرا که کاموس ازو شد هلاک

ببند کمند اندر آرم بخاک

همه شهر ايران کنم رود آب

بکام دل خسرو افراسياب

ز لشکر بسی نامور گرد کرد

ز خنجرگزاران و مردان مرد

چنين گفت کين مرد جنگی بتير

سوار کمندافگن و گردگير

نگه کرد بايد که جايش کجاست

بگرد چپ لشکر و دست راست

هم از شهر پرسد هم از نام او

ازانپس بسازيم فرجام او

سواری سرافراز و خسروپرست

بيامد ببر زد برين کار دست

که چنگش بدش نام و جوينده بود

دلير و به هر کار پوينده بود

بخاقان چنين گفت کای سرفراز

جهان را بمهر تو بادا نياز

گر او شير جنگيست بيجان کنم

بدانگه که سر سوی ايران کنم

بتنها تن خويش جن گآورم

همه نام او زير ننگ آورم

ازو کين کاموس جويم نخست

پس از مرگ نامش بيارم درست

برو آفرين کرد خاقان چين

بپيشش ببوسيد چنگش زمين

بدو گفت ار اين کينه بازآوری

سوی من سر بی نياز آوری

ببخشمت چندان گهرها ز گنج

کزان پس نبايد کشيدنت رنج

ازان دشت چنگش برانگيخت اسپ

همی رفت برسان آذرگشسپ

چو نزديک ايرانيان شد بجنگ

ز ترکش برآورد تير خدنگ

چنين گفت کين جای جنگ منست

سر نامداران بچنگ منست

کجا رفت آن مرد کاموس گير

که گاهی کمند افگند گاه تير

کنون گر بيايد بوردگاه

نمانم که ماند بنزد سپاه

بجنبيد با گرز رستم ز جای

همانگه برخش اندر آورد پای

منم گفت شيراوژن و گردگير

که گاهی کمند افگنم گاه تير

هم اکنون ترا همچو کاموس گرد

بديده همی خاک بايد سپرد

بدو گفت چنگش که نام تو چيست

نژادت کدامست و کام تو چيست

بدان تا بدانم که روز نبرد

کرا ريختم خون چو برخاست گرد

بدو گفت رستم که ای شوربخت

که هرگز مبادا گل آن درخت

کجا چون تو در باغ بار آورد

چو تو ميوه اندر شمار آورد

سر نيزه و نام من مرگ تست

سرت را ببايد ز تن دست شست

بيامد همانگاه چنگش چو باد

دو زاغ کمان را بزه بر نهاد

کمان جفا پيشه چون ابر بود

هم آورد با جوشن و گبر بود

سپر بر سرآورد رستم چو ديد

که تيرش زره را بخواهد بريد

بدو گفت باش ای سوار دلير

که اکنون سرت گردد از رزم سير

نگه کرد چنگش بران پيلتن

ببالای سرو سهی بر چمن

بد آن اسپ در زير يک لخت کوه

نيامد همی از کشيدن ستوه

بدل گفت چنگش که اکنون گريز

به از با تن خويش کردن ستيز

برانگيخت آن بارکش را ز جای

سوی لشکر خويشتن کرد رای

بکردار آتش دلاور سوار

برانگيخت رخش از پس نامدار

همانگاه رستم رسيد اندروی

همه دشت زيشان پر از گفت و گوی

دم اسپ ناپاک چنگش گرفت

دو لشکر بدو مانده اندر شگفت

زمانی همی داشت تا شد غمی

ز بالا بزد خويشتن بر زمی

بيفتاد زو ترگ و زنهار خواست

تهمتن ورا کرد با خاک راست

همانگاه کردش سر از تن جدا

همه کام و انديشه شد ب ینوار

همه نامداران ايران زمين

گرفتند بر پهلوان آفرين

همی بود رستم ميان دو صف

گرفته يکی خشت رخشان بکف

وزان روی خاقان غمی گشت سخت

برآشفت با گردش چرخ و بخت

بهومان چنين گفت خاقان چين

که تنگست بر ما زمان و زمين

مران نامور پهلوان را تو نام

شوی بازجويی فرستی پيام

بدو گفت هومان که سندان نيم

برزم اندرون پيل دندان نيم

بگيتی چو کاموس جنگی نبود

چنو رزم خواه و درنگی نبود

بخم کمندش گرفت اين سوار

تو اين گرد را خوار مايه مدار

شوم تا چه خواهد جهان آفرين

که پيروز گردد بدين دشت کين

بخيمه درآمد بکردار باد

يکی ترگ ديگر بسر برنهاد

درفشی دگر جست و اسپی دگر

دگرگونه جوشن دگرگون سپر

بيامد چو نزديک رستم رسيد

همی بود تا يال و شاخش بديد

برستم چنين گفت کای نامدار

کمندافگن وگرد و جنگی سوار

بيزدان که بيزارم از تاج و گاه

که چون تو نديدم يکی رز مخواه

ز تو بگذرد زين سپاه بزرگ

نبينم همی نامداری سترگ

دليری که چندين بجويد نبرد

برآرد همی از دل شير گرد

ز شهر و نژاد و ز آرام خويش

سخن گوی و از تخمه و نام خويش

جز از تو کسی را ز ايران سپاه

نديدم که دارد دل رزمگاه

مرا مهربانيست بر مرد جنگ

بويژه که دارد نهاد پلنگ

کنون گر بگويی مرا نام خويش

برو بوم و پيوند وآرام خويش

سپاسی برين کار بر من نهی

کز انديشه گردد دل من تهی

بدو گفت رستم که چندين سخن

که گفتی و افگندی از مهر بن

چرا تو نگويی مرا نام خويش

بر و کشور و بوم و آرام خويش

چرا آمدستی بنزديک من

بنرمی و چربی و چندين سخن

اگر آشتی جست خواهی همی

بکوشی که اين کينه کاهی همی

نگه کن که خون سياوش که ريخت

چنين آتش کين بما بر که بيخت

همان خون پرمايه گودرزيان

که بفزود چندين زيان بر زيان

بزرگان کجا با سياوش بدند

نجستند پيکار و خامش بدند

گنهکار خون سر بيگناه

نگر تا که يابی ز توران سپاه

ز مردان و اسپان آراسته

کز ايران بياورد با خواسته

چو يکسر سوی ما فرستيد باز

من از جنگ ترکان شوم بی نياز

ازان پس همه نيکخواه منيد

سراسر بر آيين و راه منيد

نيازم بکين و نجويم نبرد

نيارم سر سرکشان زير گرد

وزان پس بگويم بکيخسرو اين

بشويم دل و مغزش از درد و کين

بتو بر شمارم کنون نامشان

که مه نامشان باد و مه کامشان

سر کين ز گرسيوز آمد نخست

که درد دل و رنج ايران بجست

کسی را که دانی تو از تخم کور

که بر خيره اين آب کردند شور

گروی زره و آنک از وی بزاد

نژادی که هرگز مباد آن نژاد

ستم بر سياوش ازيشان رسيد

که زو آمد اين بند بد را کليد

کسی کو دل و مغز افراسياب

تبه کرد و خون راند برسان آب

و ديگر کسی را کز ايرانيان

نبد کين و بست اندرين کين ميان

بزرگان که از تخمه ی ويسه اند

دو رويند و با هر کسی پيسه اند

چو هومان و لهاک و فرشيدورد

چو کلباد و نستيهن آن شوخ مرد

اگر اين که گفتم بجای آوريد

سر کينه جستن بپای آوريد

ببندم در کينه بر کشورت

بجوشن نپوشيد بايد برت

و گر جز بدين گونه گويی سخن

کنم تازه پيکار و کين کهن

که خوکرده ی جنگ توران منم

يکی نامداری از ايران منم

بسی سر جدا کرده دارم ز تن

که جز کام شيران نبودش کفن

مرا آزمودی بدين رزمگاه

همينست رسم و همينست راه

ازين گونه هرگز نگفتم سخن

بجز کين نجستم ز سر تا به بن

کنون هرچ گفتم ترا گوش دار

سخنهای خوب اندر آغوش دار

چو بشنيد هومان بترسيد سخت

بلرزيد برسان برگ درخت

کزان گونه گفتار رستم شنيد

همه کينه از دوده ی خويش ديد

چنين پاسخ آورد هومان بدوی

که ای شير دل مرد پرخاشجوی

بدين زور و اين برز و بالای تو

سر تخت ايران سزد جای تو

نباشی جز از پهلوانی بزرگ

وگر نامداری ز ايران سترگ

بپرسيدی از گوهر و نام من

بدل ديگر آمد ترا کام من

مرا کوه گوشست نام ای دلير

پدر بوسپاسست مردی چو شير

من از وهر با اين سپاه آمدم

سپاهی بدين رزمگاه آمدم

ازان باز جويم همی نام تو

که پيدا کنم در جهان کام تو

کنون گر بگويی مرا نام خويش

شوم شاد دل سوی آرام خويش

همه هرچ گفتی بدين رزمگاه

يکايک بگويم به پيش سپاه

همان پيش منشور و خاقان چين

بزرگان و گردان توران زمين

بدو گفت رستم که نامم مجوی

ز من هرچ ديدی بديشان بگوی

ز پيران مرا دل بسوزد همی

ز مهرش روان برفروزد همی

ز خون سياوش جگرخسته اوست

ز ترکان کنون راد و آهسته اوست

سوی من فرستش هم اکنون دمان

ببينيم تا بر چه گردد زمان

بدو گفت هومان که ای سرفراز

بديدار پيرانت آمد نياز

چه دانی تو پيران و کلباد را

گروی زره را و پولاد را

بدو گفت چندين چه پيچی سخن

سر آب را سوی بالا مکن

نبينی که پيکار چندين سپاه

بدويست و زو آمد اين رزمگاه

بشد تيز هومان هم اندر زمان

شده گونه از روی و آمد دمان

بپيران چنين گفت کای نيک بخت

بد افتاد ما را ازين کار سخت

که اين شيردل رستم زابليست

برين لشکر اکنون ببايد گريست

که هرگز نتابند با او بجنگ

بخشکی پلنگ و بدريا نهنگ

سخن گفت و بشنيد پاسخ بسی

همی ياد کرد از بد هر کسی

نخست ای برادر مرا نام برد

ز کين سياوش بسی برشمرد

ز کار گذشته بسی کرد ياد

ز پيران و گردان ويسه نژاد

ز بهرام وز تخم گودرزيان

ز هر کس که آمد بريشان زيان

بجز بر تو بر کس نديدمش مهر

فراوان سخن گفت و نگشاد چهر

ازين لشکر اکنون ترا خواستست

ندانم که بر دل چه آراستست

برو تا ببينيش نيزه بدست

تو گويی که بر کوه دارد نشست

ابا جوشن و ترگ و ببر بيان

بزير اندرون ژنده پيلی ژيان

ببينی که من زين نجستم دروغ

همی گيرد آتش ز تيغش فروغ

ترا تا نبيند نجنبد ز جای

ز بهر تو ماندست زان سان بپای

چو بينيش با او سخن نرم گوی

برهنه مکن تيغ و منمای روی

بدو گفت پيران که ای رزمساز

بترسم که روز بد آيد فراز

گر ايدونک اين تيغ زن رستمست

بدين دشت ما را گه ماتمست

بر آتش بسوزد بر و بوم ما

ندانم چه کرد اختر شوم ما

بشد پيش خاقان پر از آب چشم

جگر خسته و دل پر از درد و خشم

بدو گفت کای شاه تندی مکن

که اکنون دگرگونه گشت اين سخن

چو کاموس گو را سرآمد زمان

همانگاه برد اين دل من گمان

که اين باره ی آهنين رستمست

که خام کمندش خم اندر خمست

گر افراسياب آيد اکنون چو آب

نبينند جز سهم او را بخواب

ازو ديو سير ايد اندر نبرد

چه يک مرد با او چه يک دشت مرد

بزابلستان چند پرمايه بود

سياوش را آن زمان دايه بود

پدروار با درد جنگ آورد

جهان بر جهاندار تنگ آورد

شوم بنگرم تا چه خواهد همی

که از غم روانم بکاهد همی

بدو گفت خاقان برو پيش اوی

چنانچون ببايد سخن نرم گوی

اگر آشتی خواهد و دستگاه

چه بايد برين دشت رنج سپاه

بسی هديه بپذير و پس باز گرد

سزد گر نجوييم چندين نبرد

وگر زير چرم پلنگ اندرست

همانا که رايش بجنگ اندرست

همه يکسره نيز جنگ آوريم

برو دشت پيکار تنگ آوريم

همه پشت را سوی يزدان کنيم

بنيروی او رزم شيران کنيم

هم او را تن از آهن و روی نيست

جز از خون وز گوشت وز موی نيست

نه اندر هوا باشد او را نبرد

دلت را چه سوزی بتيمار و درد

چنان دان که گر سنگ و آهن خورد

همان تير و ژوپين برو بگذرد

بهر مرد ازيشان ز ما سيصدست

درين رزمگه غم کشيدن بدست

همين زابلی نامبردار مرد

ز پيلی فزون نيست گاه نبرد

يکی پيلبازی نمايم بدوی

کزان پس نيارد سوی جنگ روی

همی رفت پيران پر از درد و بيم

شد از کار رستم دلش به دو نيم

بيامد بنزديک ايران سپاه

خروشيد کای مهتر رزم خواه

شنيدم کزين لشکر بی شمار

مرا ياد کردی بهنگام کار

خراميدم از پيش آن انجمن

بدين انجمن تا چه خواهی ز من

بدو گفت رستم که نام تو چيست

بدين آمدن رای و کام تو چيست

چنين داد پاسخ که پيران منم

سپهدار اين شير گيران منم

ز هومان ويسه مرا خواستی

بخوبی زبان را بياراستی

دلم تيز شد تا تو از مهتران

کدامی ز گردان جنگ آوران

بدو گفت من رستم زابلی

زره دار با خنجر کابلی

چو بشنيد پيران ز پيش سپاه

بيامد بر رستم کينه خواه

بدو گفت رستم که ای پهلوان

درودت ز خورشيد روشن روان

هم از مادرش دخت افراسياب

که مهر تو بيند هميشه بخواب

بدو گفت پيران که ای پيلتن

درودت ز يزدان و از انجمن

ز نيکی دهش آفرين بر تو باد

فلک را گذر بر نگين تو باد

ز يزدان سپاس و بدويم پناه

که ديدم ترا زنده بر جايگاه

زواره فرامرز و زال سوار

که او ماند از خسروان يادگار

درستند و شادان دل و سرفراز

کزيشان مبادا جهان بی نياز

بگويم ترا گر نداری گران

گله کردن کهتر از مهتران

بکشتم درختی بباغ اندرون

که بارش کبست آمد و برگ خون

ز ديده همی آب دادم برنج

بدو بد مرا زندگانی و گنج

مرا زو همه رنج بهر آمدست

کزو بار ترياک زهر آمدست

سياوش مرا چون پدر داشتی

به پيش بديها سپر داشتی

بسا درد و سختی و رنجا که من

کشيدم ازان شاه و زان انجمن

گوای من اندر جهان ايزدست

گوا خواستن دادگر را بدست

که اکنون برآمد بسی روزگار

شنيدم بسی پند آموزگار

که شيون نه برخاست از خان من

همی آتش افروزد از جان من

همی خون خروشم بجای سرشک

هميشه گرفتارم اندر پزشک

ازين کار بهر من آمد گزند

نه بر آرزو گشت چرخ بلند

ز تيره شب و ديده ام نيست شرم

که من چند جوشيده ام خون گرم

ز کار سياوش چو آگه شدم

ز نيک و ز بد دست کوته شدم

ميان دو کشور دو شاه بلند

چنين خوارم و زار و دل مستمند

فرنگيس را من خريدم بجان

پدر بر سر آورده بودش زمان

بخانه نهانش همی داشتم

برو پشت هرگز نه برگاشتم

بپاداش جان خواهد از من همی

سر بدگمان خواهد از من همی

پر از دردم ای پهلوان از دو روی

ز دو انجمن سر پر از گفتگوی

نه راه گريزست ز افراسياب

نه جای دگر دارم آرام و خواب

همم گنج و بوم است و هم چارپای

نبينم همی روی رفتن بجای

پسر هست و پوشيده رويان بسی

چنين خسته و بسته ی هر کسی

اگر جنگ فرمايد افراسياب

نماند که چشم اندر آيد بخواب

بناکام لشکر بايد کشيد

نشايد ز فرمان او آرميد

بمن بر کنون جای بخشايشست

سپاه اندر آوردن آرايشست

اگر نيستی بر دلم درد و غم

ازين تخمه جز کشتن پيلسم

جز او نيز چندی دلير و جوان

که در جنگ سير آمدند از روان

ازين پس مرا بيم جانست نيز

سخن چند گويم ز فرزند و چيز

به پيروزگر بر تو ای پهلوان

که از من نباشی خليده روان

ز خويشان من بد نداری نهان

برانديشی از کردگار جهان

بروشن روان سياوش که مرگ

مرا خوشتر از جوشن و تيغ و ترگ

گر ايدونکه جنگی بود هم گروه

تلی کشته بينی ببالای کوه

کشانی و سقلاب و شگنی و هند

ازين مرز تا پيش دريای سند

ز خون سياوش همه بيگناه

سپاهی کشيده بدين رزمگاه

ترا آشتی بهتر آيد که جنگ

نبايد گرفتن چنين کار تنگ

نگر تا چه بينی تو داناتری

برزم دليران تواناتری

ز پيران چو بشنيد رستم سخن

نه بر آرزو پاسخ افگند بن

بدو گفت تا من بدين رزمگاه

کمر بسته ام با دليران شاه

نديدستم از تو بجز راستی

ز ترکان همه راستی خواستی

پلنگ اين شناسد که پيکار و جنگ

نه خوبست و داند همی کوه و سنگ

چو کين سر شهرياران بود

سر و کار با تيرباران بود

کنون آشتی را دو راه ايدرست

نگر تا شما را چه اندرخورست

يکی آنک هر کس که از خون شاه

بگسترد بر خيره اين رزمگاه

ببندی فرستی بر شهريار

سزد گر نفرمايد اين کارزار

گنهکار خون سر بيگناه

سزد گر نباشد بدين رزمگاه

و ديگر که با من ببندی کمر

بيايی بر شاه پيروزگر

ز چيزی که ايدر بمانی همی

تو آن را گرانمايه دانی همی

بجای يکی ده بيابی ز شاه

مکن ياد بنگاه توران سپاه

بدل گفت پيران که ژرفست کار

ز توران شدن پيش آن شهريار

دگر چون گنه کار جويد همی

دل از بيگناهان بشويد همی

بزرگان و خويشان افراسياب

که با گنج و تختند و با جاه و آب

ازين در کجا گفت يارم سخن

نه سر باشد اين آرزو را نه بن

چو هومان و کلباد و فرشيدورد

کجا هست گودرز زيشان بدرد

همه زين شمارند و اين روی نيست

مر اين آب را در جهان جوی نيست

مرا چاره ی خويش بايد گرفت

ره جست را پيش بايد گرفت

بدو گفت پيران که ای پهلوان

هميشه جوان باش و روش نروان

شوم بازگويم بگردان همين

بمنشور و شنگل بخاقان چين

هيونی فرستم بافراسياب

بگويم سرش را برآرم ز خواب

و زانجا بيامد بلشکر چو باد

کسی را که بودند ويسه نژاد

يکی انجمن کرد و بگشاد راز

چنين گفت کامد نشيب و فراز

بدانيد کين شير دل رستمست

جهانگير و از تخمه ی نيرمست

بزرگان و شيران زابلستان

همه نامداران کابلستان

چنو کينه ور باشد و رهنمای

سواران گيتی ندارند پای

چو گودرز کشواد و چون گيو و طوس

بناکام رزمی بود با فسوس

ز ترکان گنهکار خواهد همی

دل از بيگناهان بکاهد همی

که دانی که ايدر گنهکار نيست

دل شاه ازو پر ز تيمار نيست

نگه کن که اين بوم ويران شود

بکام دليران ايران شود

نه پير و جوان ماند ايدر نه شاه

نه گنج و سپاه و نه تخت و کلاه

همی گفتم اين شوم بيداد را

که چندين مدار آتش و باد را

که روزی شوی ناگهان سوخته

خرد سوخته چشم دل دوخته

نکرد آن جفاپيشه فرمان من

نه فرمان اين نامدار انجمن

بکند اين گرانمايگان را ز جای

نزد با دلير و خردمند رای

ببينی که نه شاه ماند نه تاج

نه پيلان جنگی نه اين تخت عاج

بدين شاددل شاه ايران بود

غم و درد بهر دليران بود

دريغ آن دليران و چندين سپاه

که با فر و برزند و با تاج و گاه

بتاراج بينی همه زين سپس

نه برگردد از رزمگه شاد کس

بکوبند ما را بنعل ستور

شود آب اين بخت بيدار شور

ز هومان دل من بسوزد همی

ز رويين روان برفروزد همی

دل رستم آگنده از کين اوست

بروهاش يکسر پر از چين اوست

پر از غم شوم پيش خاقان چين

بگويم که ما را چه آمد ز کين

بيامد بنزديک خاقان چو گرد

پر از خون رخ و ديده پر آب زرد

سراپرده ی او پر از ناله ديد

ز خون کشته بر زعفران لاله ديد

ز خويشان کاموس چندی سپاه

بنزديک خاقان شده دادخواه

همی گفت هر کس که افراسياب

ازين پس بزرگی نبيند بخواب

چرا کين پی افگند کش نيست مرد

که آورد سازد بروز نبرد

سپاه کشانی سوی چين شويم

همه ديده پر آب و باکين شويم

ز چين و ز بربر سپاه آوريم

که کاموس را کينه خواه آوريم

ز بزگوش و سگسار و مازندران

کس آريم با گرزهای گران

مگر سيستان را پر آتش کنيم

بريشان شب و روز ناخوش کنيم

سر رستم زابلی را بدار

برآريم بر سوگ آن نامدار

تنش را بسوزيم و خاکسترش

همی برفشانيم گرد درش

اگر کين همی جويد افراسياب

نه آرام بايد که يابد نه خواب

همی از پی دوده هر کس بدرد

بباريد بر ارغوان آب زرد

چو بشنيد پيران دلش خيره گشت

ز آواز ايشان رخش تيره گشت

بدل گفت کای زار و بيچارگان

پر از درد و تيمار و غمخوارگان

نداريد ازين اگهی بی گمان

که ايدر شما را سرآمد زمان

ز دريا نهنگی بجنگ آمدست

که جوشنش چرم پلنگ آمدست

بيامد بخاقان چنين گفت باز

که اين رزم کوتاه ما شد دراز

از اين نامداران هر کشوری

ز هر سو که بد نامور مهتری

بياورد و اين رنجها شد به باد

کجا خيزد از کار بيداد داد

سر شاه کشور چنين گشته شد

سياوش بر دست او کشته شد

بفرمان گرسيوز کم خرد

سر اژدها را کسی نسپرد

سياوش جهاندار و پرمايه بود

ورا رستم زابلی دايه بود

هر آنگه که او جنگ و کين آورد

همی آسمان بر زمين آورد

نه چنگ پلنگ و نه خرطوم پيل

نه کوه بلند و نه دريای نيل

بسندست با او بوردگاه

چو آورد گيرد به پيش سپاه

يکی رخش دارد بزير اندرون

که گويی روان شد که بيستون

کنون روز خيره نبايد شمرد

که ديدند هر کس ازو دستبرد

يکی آتش آمد ز چرخ کبود

دل ما شد از تف او پر ز دود

کنون سر بسر تيزهش بخردان

بخوانيد با موبدان و ردان

ببينيد تا چاره ی کار چيست

بدين رزمگه مرد پيکار کيست

همی رای بايد که گردد درست

از آغاز کينه نبايست جست

مگر زين بلا سوی کشور شويم

اگر چند با بخت لاغر شويم

ز پيران غمی گشت خاقان چين

بسی ياد کرد از جهان آفرين

بدو گفت ما را کنون چيست روی

چو آمد سپاهی چنين جنگجوی

چنين گفت شنگل که ای سرفراز

چه بايد کشيدن سخنها دراز

بياری افراسياب آمديم

ز دشت و ز دريای آب آمديم

بسی باره و هديه ها يافتيم

ز هر کشوری تيز بشتافتيم

بيک مرد سگزی که آمد بجنگ

چرا شد چنين بر شما کار تنگ

ز يک مرد ننگست گفتن سخن

دگرگونه تر بايد افگند بن

اگر گرد کاموس را زو زمان

بيامد نبايد شدن بدگمان

سپيده دمان گرزها برکشيم

وزين دشت يکسر سراندر کشيم

هوا را چو ابر بهاران کنيم

بريشان يکی تيرباران کنيم

ز گرد سواران و زخم تبر

نبايد که داند کس از پای سر

شما يکسره چشم بر من نهيد

چو من برخروشم دميد و دهيد

همانا که جنگ آوران صد هزار

فزون باشد از ما دلير و سوار

ز يک تن چنين زار و پيچان شديم

همه پاک ناکشته بيجان شديم

چنان دان که او ژنده پيلست مست

بوردگه شير گيرد بدست

يکی پيل بازی نمايم بدوی

کزان پس نيارد سوی رزم روی

چو بشنيد لشکر ز شنگل سخن

جوان شد دل مرد گشته کهن

بدو گفت پيران کانوشه بدی

روان را بپيگار توشه بدی

همه نامداران و خاقان چين

گرفتند بر شاه هند آفرين

چو پيران بيامد بپرده سرای

برفتند پرمايه ترکان ز جای

چو هومان و نستيهن و بارمان

که با تيغ بودند گر با سنان

بپرسيد هومان ز پيران سخن

که گفتارشان بر چه آمد به بن

همی آشتی را کند پايگاه

و گر کينه جويد سپاه از سپاه

بهومان بگفت آنچ شنگل بگفت

سپه گشت با او به پيگار جفت

غمی گشت هومان ازان کار سخت

برآشفت با شنگل شوربخت

به پيران چنين گفت کز آسمان

گذر نيست تا بر چه گردد زمان

بيامد بره پيش کلباد گفت

که شنگل مگر با خرد نيست جفت

ببايد شدن يک زمان زين ميان

نگه کرد بايد بسود و زيان

ببينی کزين لشکر بی کران

جهانگير و با گرزهای گران

دو بهره بود زير خاک اندرون

کفن جوشن و ترگ شسته بخون

بدو گفت کلباد ای تيغ زن

چنين تا توان فال بد را مزن

تن خويش يکباره غمگين مکن

مگر کز گمان ديگر ايد سخن

بنا آمده کار دل را بغم

سزد گر نداری نباشی دژم

وزين روی رستم يلان را بخواند

سخنهای بايسته چندی براند

چو طوس و چو گودرز و رهام و گيو

فريبرز و گستهم و خراد نيو

چو گرگين کارآزموده سوار

چو بيژن فروزنده ی کارزار

تهمتن چنين گفت با بخردان

هشيوار و بيدار دل موبدان

کسی را که يزدان کند نيکبخت

سزاوار باشد ورا تاج و تخت

جهانگير و پيروز باشد بجنگ

نبايد که بيند ز خود زور چنگ

ز يزدان بود زور ما خود کييم

بدين تيره خاک اندرون بر چييم

ببايد کشيدن گمان از بدی

ره ايزدی بايد و بخردی

که گيتی نماند همی بر کسی

نبايد بدو شاد بودن بسی

همی مردمی بايد و راستی

ز کژی بود کمی و کاستی

چو پيران بيامد بر من دمان

سخن گفت با درد دل يک زمان

که از نيکوی با سياوش چه کرد

چه آمد برويش ز تيمار و درد

فرنگيس و کيخسرو از اژدها

بگفتار و کردار او شد رها

ابا آنک اندر دلم شد درست

که پيران بکين کشته آيد نخست

برادرش و فرزند در پيش اوی

بسی با گهر نامور خويش اوی

ابر دست کيخسرو افراسياب

شود کشته اين ديده ام من بخواب

گنهکار يک تن نماند بجای

مگر کشته افگنده در زير پای

و ليکن نخواهم که بر دست من

شود کشته اين پير با انجمن

که او را بجز راستی پيشه نيست

ز بد بر دلش راه انديشه نيست

گر ايدونک باز آرد اين را که گفت

گناه گذشته ببايد نهفت

گنهکار با خواسته هرچ بود

سپارد بما کين نبايد فزود

ازين پس مرا جای پيکار نيست

به از راستی در جهان کار نيست

ورين نامداران ابا تخت و پيل

سپاهی بدين سان چو دريای نيل

فرستند نزديک ما تاج و گنج

ازايشان نباشيم زين پس برنج

نداريم گيتی بکشتن نگاه

که نيکی دهش را جز اينست راه

جهان پر ز گنجست و پر تاج و تخت

نبايد همه بهر يک ني کبخت

چو بشنيد گودرز بر پای خاست

بدو گفت کای مهتر راد و راست

ستون سپاهی و زيبای گاه

فروزان بتو شاه و تخت و کلاه

سر مايه ی تست روشن خرد

روانت همی از خرد بر خورد

ز جنگ آشتی بی گمان بهترست

نگه کن که گاوت بچرم اندرست

بگويم يکی پيش تو داستان

کنون بشنو از گفته ی باستان

که از راستی جان بدگوهران

گريزد چو گردون ز بار گران

گر ايدونک بيچاره پيمان کند

بکوشد که آن راستی بشکند

چو کژ آفريدش جهان آفرين

تو مشنو سخن زو و کژی مبين

نخستين که ما رزمگه ساختيم

سخن رفت زين کار و پرداختيم

ز پيران فرستاده آمد برين

که بيزارم از دشت وز رنج و کين

که من ديده دارم هميشه پر آب

ز گفتار و کردار افراسياب

ميان بسته ام بندگی شاه را

نخواهم بر و بوم و خرگاه را

بسی پند و اندرز بشنيد و گفت

کزين پس نباشد مرا جنگ جفت

شوم گفت بپسيچم اين کار تفت

بخويشان بگويم که ما را چه رفت

مرا تخت و گنجست و هم چارپای

بديشان نمايم سزاوار جای

چو گفت اين بگفتيم کاری رواست

بتوران ترا تخت و گنج و نواست

يکی گوشه ای گير تا نزد شاه

ز تو آشکارا نگردد گناه

بگفتيم و پيران برين بازگشت

شب تيره با ديو انباز گشت

هيونی فرستاد نزديک شاه

که لشکر برآرای کامد سپاه

تو گفتی که با ما نگفت اين سخن

نه سر بود ازان کار هرگز نه بن

کنون با تو ای پهلوان سپاه

يکی ديگر افگند بازی براه

جز از رنگ و چاره نداند همی

ز دانش سخن برفشاند همی

کنون از کمند تو ترسيده شد

روا بد که ترسيده از ديده شد

همه پشت ايشان بکاموس بود

سپهبد چو سگسار و فر طوس بود

سر بخت کاموس برگشته ديد

بخم کمند اندرش کشته ديد

در آشتی جويد اکنون همی

نيارد نشستن بهامون همی

چو داند که تنگ اندر آمد نشيب

بکار آورد بند و رنگ و فريب

گنهکار با گنج و با خواسته

که گفتست پيش آرم آراسته

ببينی که چون بردمد زخم کوس

بجنگ اندر آيد سپهدار طوس

سپهدار پيران بود پيش رو

که جنگ آورد هر زمان نوبنو

دروغست يکسر همه گفت اوی

نشايد جز او اهرمن جفت اوی

اگر بشنوی سر بسر پند من

نگه کن ببهرام فرزند من

سپه را بدان چاره اندر نواخت

ز گودرزيان گورستانی بساخت

که تا زنده ام خون سرشک منست

يکی تيغ هندی پزشک منست

چو بشنيد رستم بگودرز گفت

که گفتار تو با خرد باد جفت

چنين است پيران و اين راز نيست

که او نيز با ما همواز نيست

وليکن من از خوب کردار اوی

نجويم همی کين و پيکار اوی

نگه کن که با شاه ايران چه کرد

ز کار سياوش چه تيمار خورد

گر از گفت هی خويش باز آيد اوی

بنزديک ما رزم ساز آيد اوی

بفتراک بر بسته دارم کمند

کجا ژنده پيل اندرآرم ببند

ز نيکو گمان اندر آيم نخست

نبايد مگر جنگ و پيکار جست

چنو باز گردد ز گفتار خويش

ببيند ز ما درد و تيمار خويش

برو آفرين کرد گودرز و طوس

که خورشيد بر تو ندارد فسوس

بنزديک تو بند و رنگ و دروغ

سخنهای پيران نگيرد فروغ

مباد اين جهان بی سرو تاج شاه

تو بادی هميشه ورا پيش گاه

چنين گفت رستم که شب تيره گشت

ز گفتارها مغزها خيره گشت

بباشيم و تا نيم شب می خوريم

دگر نيمه تيمار لشکر بريم

ببينيم تا کردگار جهان

برين آشکارا چه دارد نهان

بايرانيان گفت کامشب بمی

يکی اختری افگنم نيک پی

که فردا من اين گرز سام سوار

بگردن بر آرم کنم کارزار

از ايدر بران سان شوم سوی جنگ

بدانگه کجا پای دارد نهنگ

سراپرده و افسر و گنج و تاج

همان ژنده پيلان و هم تخت عاج

بيارم سپارم بايرانيان

اگر تاختن را ببندم ميان

برآمد خروشی ز جای نشست

ازان نامداران خسروپرست

سوی خيمه ی خويش رفتند باز

بخواب و بسايش آمد نياز

چو خورشيد بنمود رخشان کلاه

چو سيمين سپر ديد رخسار ماه

بترسيد ماه از پی گفت و گوی

بخم اندر امد بپوشيد روی

تبيره برآمد ز درگاه طوس

شد از گرد اسپان زمين ابنوس

زمين نيلگون شد هوا پر ز گرد

بپوشيد رستم سليح نبرد

سوی ميمنه پور کشواد بود

که با جوشن و گرز پولاد بود

فريبرز بر ميسره جای جست

دل نامداران ز کينه بشست

بقلب اندرون طوس نوذر بپای

نماند آن زمان بر زمين نيز جای

تهمتن بيامد بپيش سپاه

که دارد يلان را ز دشمن نگاه

و زان روی خاقان بقلب اندرون

ز پيلان زمين چون که ی بيستون

ابر ميمنه کندر شير گير

سواری دلاور بشمشير و تير

سوی ميسره جنگ ديده گهار

زمين خفته در زير نعل سوار

همی گشت پيران به پيش سپاه

بيامد بر شنگل رزم خواه

بدو گفت کای نامبردار هند

ز بربر بفرمان تو تا بسند

مرا گفته بودی که فردا پگاه

ز هر سو بجنگ اندر آرم سپاه

وزان پس ز رستم بجويم نبرد

سرش را ز ابر اندرآرم بگرد

بدو گفت شنگل من از گفت خويش

نگردم نبينی ز من کم و بيش

هم اکنون شوم پيش اين گرد گير

تنش را کنم پاره پاره بتير

ازو کين کاموس جويم بجنگ

بايرانيان بر کنم کار تنگ

هم آنگه سپه را بسه بهر کرد

بزد کوس وز دشت برخاست گرد

برفتند يک بهره با ژنده پيل

سپه بود صف برکشيده دو ميل

سر پيلبان پر ز رنگ و رنگار

همه پاک با افسر و گوشوار

بياراسته گردن از طوق زر

ميان بند کرده بزرين کمر

فروهشته از پيل ديبای چين

نهاده برو تخت و مهدی زرين

برآمد دم ناله ی کرنای

برفتند پيلان جنگی ز جای

بيامد سوی ميسره سی هزار

سواران گردنکش و نيز هدار

سوی ميمنه سی هزار دگر

کمان برگرفتند و چينی سپر

بقلب اندرون پيل و خاقان چين

همی برنوشتند روی زمين

جهان سربسر آهنين گشته بود

بهر جايگه بر تلی کشته بود

ز بس ناله ی نای و بانگ درای

زمين و زمان اندر آمد ز جای

ز جوش سواران و از دار و گير

هوا دام کرگس بد از پر تير

کسی را نماند اندر آن دشت هوش

ز بانگ تبيره شده کره گوش

همی گشت شنگل ميان دو صف

يکی تيغ هندی گرفته بکف

يکی چتر هندی بسر بر بپای

بسی مردم از دنبر و مرغ و مای

پس پشت و دست چپ و دست راست

بجنگ اندر آورده زان سو که خواست

چو پيران چنان ديد دل شاد کرد

ز رزم تهمتن دل آزاد کرد

بهومان چنين گفت کامروز کار

بکام دل ما کند روزگار

بدين ساز و چندين سوار دلير

سرافراز هر يک بکردار شير

تو امروز پيش صف اندر مپای

يک امروز و فردا مکن رزم رای

پس پشت خاقان چينی بايست

که داند ترا با سواری دويست

که گر زابلی با درفش سياه

ببيند ترا کار گردد تباه

ببينيم تا چون بود کار ما

چه بازی کند بخت بيدار ما

وزان جايگه شد بدان انجمن

بجايی که بد سايه ی پيلتن

فرود آمد و آفرين کرد چند

که زور از تو گيرد سپهر بلند

مبادا که روز تو گيرد نشيب

مبادا که آيد برويت نهيب

دل شاه ايران بتو شاد باد

همه کار تو سربسر داد باد

برفتم ز نزد تو ای پهلوان

پيامت بدادم بپير و جوان

بگفتم هنرهای تو هرچ بود

بگيتی ترا خود که يارد ستود

هم از آشتی راندم هم ز جنگ

سخن گفتم از هر دری بی درنگ

بفرجام گفتند کين چون کنيم

که از رای او کينه بيرون کنيم

توان داد گنج و زر و خواسته

ز ما هر چه او خواهد آراسته

نشايد گنهکار دادن بدوی

برانديش و اين رازها بازجوی

گنهکار جز خويش افراسياب

که دانی سخن را مزن در شتاب

ز ما هرک خواهد همه مهترند

بزرگند و با تخت و با افسرند

سپاهی بيامد بدين سان ز چين

ز سقلاب و ختلان و توران زمين

کجا آشتی خواهد افراسياب

که چندين سپاه آمد از خشک و آب

بپاسخ نکوهش بسی يافتم

بدين سان سوی پهلوان تافتم

وزيشان سپاهی چو دريای آب

گرفتند بر جنگ جستن شتاب

نبرد تو خواهد همی شاه هند

بتير و کمان و بهندی پرند

مرا اين درستست کز پيلتن

بفرجام گريان شوند انجمن

چو بشنيد رستم برآشفت سخت

بپيران چنين گفت کای شوربخت

تو با اين چنين بند و چندين فريب

کجا پای داری بروز نهيب

مرا از دروغ تو شاه جهان

بسی ياد کرد آشکار و نهان

وزان پس کجا پير گودرز گفت

همه بند و نيرنگت اندر نهفت

بديدم کنون دانش و رای تو

دروغست يکسر سراپای تو

بغلتی همی خيره در خون خويش

بدست اين و زين بتر آيدت پيش

چنين زندگانی نيارد بها

که باشد سر اندر دم اژدها

مگر گفتم آن خاک بيداد و شوم

گذاری بيايی بباد بوم

ببينی مگر شاه باداد و مهر

جوان و نوازنده و خو بچهر

بدارد ترا چون پدر بی گمان

برآرد سرت برتر از آسمان

ترا پوشش از خود و چرم پلنگ

همی خوشتر آيد ز ديبای رنگ

ندارد کسی با تو اين داوری

ز تخم پراکند خود بر خوری

بدو گفت پيران که ای نيکبخت

برومند و شاداب و زيبا درخت

سخنها که داند جز از تو چنين

که از مهتران بر تو باد آفرين

مرا جان و دل زير فرمان تست

هميشه روانم گروگان تست

يک امشب زنم رای با خويشتن

بگويم سخن نيز با انجمن

وزانجا بيامد بقلب سياه

زبان پر دروغ و روان کينه خواه

چو برگشت پيران ز هر دو گروه

زمين شد بکردار جوشنده کوه

چنين گفت رستم بايرانيان

که من جنگ را بسته دارم ميان

شما يک بيک سر پر از کين کنيد

بروهای جنگی پر از چين کنيد

که امروز رزمی بزرگست پيش

پديد آيد اندازه ی گرگ و ميش

مرا گفته بود آن ستاره شناس

ازين روز بودم دل اندر هراس

که رزمی بود در ميان دو کوه

جهانی شوند اندر آن همگروه

شوند انجمن کارديده مهان

بدان جنگ بی مرد گردد جهان

پی کين نهان گردد از روی بوم

شود گرز پولاد برسان موم

هر آنکس که آيد بر ما بجنگ

شما دل مداريد از آن کار تنگ

دو دستش ببندم بخم کمند

اگر يار باشد سپهر بلند

شما سربسر يک بيک همگروه

مباشيد از آن نامداران ستوه

مرا گر برزم اندر آيد زمان

نميرم ببزم اندرون بی گمان

همی نام بايد که ماند دراز

نمانی همی کار چندين مساز

دل اندر سرای سپنجی مبند

که پر خون شوی چون ببايدت کند

اگر يار باشد روان با خرد

بنيک و ببد روز را بشمرد

خداوند تاج و خداوند گنج

نبندد دل اندر سرای سپنج

چنين داد پاسخ برستم سپاه

که فرمان تو برتر از چرخ ماه

چنان رزم سازيم با تيغ تيز

که ماند ز ما نام تا رستخيز

ز دو رويه تنگ اندر آمد سپاه

يکی ابر گفتی برآمد سياه

که باران او بود شمشير و تير

جهان شد بکردار دريای قير

ز پيکان پولاد و پر عقاب

سيه گشت رخشان رخ آفتاب

سنانهای نيزه بگرد اندرون

ستاره بيالود گفتی بخون

چرنگيدن گرزه ی گاوچهر

تو گفتی همی سنگ بارد سپهر

بخون و بمغز اندرون خار و خاک

شده غرق و برگستوان چاک چاک

همه دشت يکسر پر از جوی خون

بهر جای چندی فگنده نگون

چو پيلان فگنده بهم ميل ميل

برخ چون زرير و بلب همچو نيل

چنين گفت گودرز با پير سر

که تا من ببستم بمردی کمر

نديدم که رزمی بود زين نشان

نه هرگز شنيدم ز گردنکشان

که از کشته گيتی برين سان بود

يکی خوار و ديگر تن آسان بود

بغريد شنگل ز پيش سپاه

منم گفت گرداوژن رز مخواه

بگوييد کان مرد سگزی کجاست

يکی کرد خواهم برو نيزه راست

چو آواز شنگل برستم رسيد

ز لشکر نگه کرد و او را بديد

بدو گفت هان آمدم رزمخواه

نگر تا نگيری بلشکر پناه

چنين گفت رستم که از کردگار

نجستم جزين آرزوی آشکار

که بيگانه ای زان بزرگ انجمن

دليری کند رزم جويد ز من

نه سقلاب ماند ازيشان نه هند

نه شمشير هندی نه چينی پرند

پی و بيخ ايشان نمانم بجای

نمانم بترکان سر و دست و پای

بر شنگل آمد بواز گفت

که ای بدنژاد فرومايه جفت

مرا نام رستم کند زال زر

تو سگزی چرا خوانی ای بدگهر

نگه کن که سگزی کنون مرگ تست

کفن بی گمان جوشن و ترگ تست

همی گشت با او بوردگاه

ميان دو صف برکشيده سپاه

يکی نيزه زد برگرفتش ز زين

نگونسار کرد و بزد بر زمين

برو بر گذر کرد و او را نخست

بشمشير برد آنگهی شير دست

برفتند زان روی کنداوران

بزهر آب داده پرندآوران

چو شنگل گريزان شد از پيلتن

پراگنده گشتند زان انجمن

دو بهره ازيشان بشمشير کشت

دليران توران نمودند پشت

بجان شنگل از دست رستم بجست

زره بود و جوشن تنش را نخست

چنين گفت شنگل که اين مرد نيست

کس او را بگيتی هم آورد نيست

يکی ژنده پيلست بر پشت کوه

مگر رزم سازند يکسر گروه

بتنها کسی رزم با اژدها

نجويد چو جويد نيابد رها

بدو گفت خاقان ترا بامداد

دگر بود رای و دگر بود ياد

سپه را بفرمود تا همگروه

برانند يکسر بکردار کوه

سرافراز را در ميان آورند

تنومند را جان زيان آورند

بشمشير برد آن زمان شير دست

چپ لشکر چينيان برشکست

هر آنگه که خنجر برانداختی

همه ره تن بی سر انداختی

نه با جنگ او کوه را پای بود

نه با خشم او پيل را جای بود

بدان سان گرفتند گرد اندرش

که خورشيد تاريک شد از برش

چنان نيزه و خنجر و گرز و تير

که شد ساخته بر يل شيرگير

گمان برد کاندر نيستان شدست

ز خون روی کشور ميستان شدست

بيک زخم ده نيزه کردی قلم

خروشان و جوشان و دشمن دژم

دليران ايران پس پشت اوی

بکينه دل آگنده و جنگ جوی

ز بس نيزه و گرز و گوپال و تيغ

تو گفتی همی ژاله بارد ز ميغ

ز کشته همه دشت آوردگاه

تن و پشت و سر بود و ترگ و کلاه

ز چينی و شگنی و از هندوی

ز سقلاب و هری و از پهلوی

سپه بود چون خاک در پای کوه

ز يک مرد سگزی شده همگروه

که با او بجنگ اندرون پای نيست

چنو در جهان لشکر آرای نيست

کسی کو کند زين سخن داستان

نباشد خردمند همداستان

که پرخاشخر نامور صد هزار

بسنده نبودند با يک سوار

ازين کين بد آمد بافراسياب

ز رستم کجا يابد آرام و خواب

چنين گفت رستم بايرانيان

کزين جنگ دشمن کند جان زيان

هم اکنون ز پيلان و از خواسته

همان تخت و آن تاج آراسته

ستانم ز چينی بايران دهم

بدان شادمان روز فرخ نهم

نباشد جز ايرانيان شاد کس

پی رخش و ايزد مرا يار بس

يکی را ز شگنان و سقلاب و چين

نمانم که پی برنهد بر زمين

که امروز پيروزی روز ماست

بلند آسمان لشکر افروز ماست

گر ايدونک نيرو دهد دادگر

پديد آورد رخش رخشان هنر

برين دشت من گورستانی کنم

برومند را شارستانی کنم

يکی از شما سوی لشکر شويد

بکوشيد و با باد همبر شويد

بکوبيد چون من بجنبم ز جای

شما برفرازيد سنج و درای

زمين را سراسر کنيد آبنوس

بگرد سواران و آوای کوس

بکوبيد گوپال و گرز گران

چو پولاد را پتک آهنگران

از انبوه ايشان مداريد باک

ز دريا بابر اندر آريد خاک

همه ديده بر مغفر من نهيد

چو من بر خروشم دميد و دهيد

بدريد صفهای سقلاب و چين

نبايد که بيند هوا را زمين

وزان جايگه رفت چون پيل مست

يکی گرزه ی گاوپيکر بدست

خروشان سوی ميمنه راه جست

ز لشکر سوی کندر آمد نخست

همه ميمنه پاک بر هم دريد

بسی ترگ و سر بد که تن را نديد

يکی خويش کاموس بد ساوه نام

سرافراز و هر جای گسترده کام

بيامد بپيش تهمتن بجنگ

يکی تيغ هندی گرفته بچنگ

بگرديد گرد چپ و دست راست

ز رستم همی کين کاموس خواست

برستم چنين گفت کای ژنده پيل

ببينی کنون موج دريای نيل

بخواهم کنون کين کاموس خوار

اگر باشدم زين سپس کارزار

چو گفتار ساوه برستم رسيد

بزد دست و گرز گران برکشيد

بزد بر سرش گرز را پيلتن

که جانش برون شد بزاری ز تن

برآورد و زد بر سر و مغفرش

نديدست گفتی تنش را سرش

بيفگند و رخش از بر او براند

ز ساوه بگيتی نشانی نماند

درفش کشانی نگونسار کرد

و زو جان لشکر پرآزار کرد

نبد نيز کس پيش او پايدار

همه خاک مغز سر آورد بار

پس از ميمنه شد سوی ميسره

غمی گشت لشکر همه يکسره

گهار گهانی بدان جايگاه

گوی شيرفش با درفش سياه

برآشفت چون ترگ رستم بديد

خروشی چو شير ژيان برکشيد

بدو گفت من کين ترکان چين

بخواهم ز سگزی برين دشت کين

برانگيخت اسپ از ميان سپاه

بيامد بر پيلتن کينه خواه

ز نزديک چون ترگ رستم بديد

يکی باد سرد از جگر برکشيد

بدل گفت پيکار با ژنده پيل

چو غوطه است خوردن بدريای نيل

گريزی بهنگام با سر بجای

به از رزم جستن بنام و برای

گريزان بيامد سوی قلبگاه

برو بر نظاره ز هر سو سپاه

درفش تهمتن ميان گروه

بسان درخت از بر تيغ کوه

همی تاخت رستم پس او چو گرد

زمين لعل گشت و هوا لاژورد

گهار گهانی بترسيد سخت

کزو بود برگشتن تاج و تخت

برآورد يک بانگ برسان کوس

که بشنيد آواز گودرز و طوس

همی خواست تا کارزاری کند

ندانست کين بار زاری کند

چه نيکو بود هر که خود را شناخت

چرا تا ز دشمن ببايدش تاخت

پس او گرفته گو پيلتن

که هان چاره ی گور کن گر کفن

يکی نيزه زد بر کمربند اوی

بدريد خفتان و پيوند اوی

بينداختش همچو برگ درخت

که بر شاخ او بر زند باد سخت

نگونسار کرد آن درفش کبود

تو گفتی گهار گهانی نبود

بديدند گردان که رستم چه کرد

چپ و راست برخاست گرد نبرد

درفش همايون ببردند و کوس

بيامد سرافراز گودرز و طوس

خروشی برآمد ز ايران سپاه

چو پيروز شد گرد لشکر پناه

بفرمود رستم کز ايران سوار

بر من فرستند صد نامدار

هم اکنون من آن پيل و آن تخت عاج

همان ياره و سنج و آن طوق و تاج

ستانم ز چين و بايران دهم

به پيروز شاه دليران دهم

از ايران بيامد همی صد سوار

زره دار با گرزه ی گاوسار

چنين گفت رستم بايرانيان

که يکسر ببندند کين را ميان

بجان و سر شاه و خورشيد و ماه

بخاک سياوش بايران سپاه

بيزدان دادار جان آفرين

که پيروزی آورد بر دشت کين

که گر نامداران ز ايران سپاه

هزيمت پذيرد ز توران سپاه

سرش را ز تن برکنم در زمان

ز خونش کنم جويهای روان

بدانست لشکر که او شيرخوست

بچنگش سرين گوزن آرزوست

همه سوی خاقان نهادند روی

بنيزه شده هر يکی جنگ جوی

تهمتن بپيش اندرون حمله برد

عنان را برخش تگاور سپرد

همی خون چکانيد بر چرخ ماه

ستاره نظاره بر آن رزمگاه

ز بس گرد کز رزمگه بردميد

چنان شد که کس روی هامون نديد

ز بانگ سواران و زخم سنان

نبود ايچ پيدا رکيب از عنان

هوا گشت چون روی زنگی سياه

ز کشته نديدند بر دشت راه

همه مرز تن بود و خفتان و خود

تنان را همی داد سرها درود

ز گرد سوار ابر بر باد شد

زمين پر ز آواز پولاد شد

بسی نامدار از پی نام و ننگ

بدادند بر خيره سرها بجنگ

برآورد رستم برانسان خروش

که گفتی برآمد زمانه بجوش

چنين گفت کان پيل و آن تخت عاج

همان ياره و افسر و طوق و تاج

سپرهای چينی و پرده سرای

همان افسر و آلت چارپای

بايران سزاوار کيخسروست

که او در جهان شهريار نوست

که چون او بگيتی سرافراز شاه

نبود و نديدست خورشيد و ماه

شما را چه کارست با تاج زر

بدين زور و اين کوشش و اين هنر

همه دستها سوی بند آوريد

ميان را بخم کمند آوريد

شما را ز من زندگانی بسست

که تاج و نگين بهر ديگر کسست

فرستم بنزديک شاه زمين

چه منشور و شنگل چه خاقان چين

و گرنه من اين خاک آوردگاه

بنعل ستوران برآرم بماه

بدشنام بگشاد خاقان زبان

بدو گفت کای بدتن بدروان

مه ايران مه آن شاه و آن انجمن

همی زينهاريت بايد چو من

تو سگزی که از هر کسی بتری

همی شاه چين بايدت لشکری

يکی تير باران بکردند سخت

چو باد خزان برجهد بر درخت

هوا را بپوشيد پر عقاب

نبيند چنان رزم جنگی بخواب

چو گودرز باران الماس ديد

ز تيمار رستم دلش بردميد

برهام گفت ای درنگی مايست

برو با کمان وز سواری دويست

کمانهای چاچی و تير خدنگ

نگه دار پشت تهمتن بجنگ

بگيو آن زمان گفت برکش سپاه

برين دشت زين بيش دشمن مخواه

نه هنگام آرام و آسايش است

نه نيز از در رای و آرايش است

برو با دليران سوی دست راست

نگه کن که پيران و هومان کجاست

تهمتن نگر پيش خاقان چين

همی آسمان برزند بر زمين

برآشفت رهام همچون پلنگ

بيامد بپشت تهمتن بجنگ

چنين گفت رستم برهام شير

که ترسم که رخشم شد از کار سير

چنو سست گردد پياده شوم

بخون و خوی آهار داده شوم

يکی لشکرست اين چو مور و ملخ

تو با پيل و با پيلبانان مچخ

همه پاک در پيش خسرو بريم

ز شگنان و چين هديه ی نو بريم

و زان جايگه برخروشيد و گفت

که با روم و چين اهرمن باد جفت

ايا گم شده بخت بيچارگان

همه زار و با درد غمخوارگان

شما را ز رستم نبود آگهی

مگر مغزتان از خرد شد تهی

کجا اژدها را ندارد بمرد

همی پيل جويد بروز نبرد

شما را سر از رزم من سير نيست

مرا هديه جز گرز و شمشير نيست

ز فتراک بگشاد پيچان کمند

خم خام در کوهه ی زين فگند

برانگيخت رخش و برآمد خروش

همی اژدها را بدريد گوش

بهر سو که خام اندر انداختی

زمين از دليران بپرداختی

هرانگه که او مهتری را ز زين

ربودی بخم کمند از کمين

بدين رزمگه بر سرافراز طوس

بابر اندر افراختی بوق و کوس

ببستی از ايران کسی دست اوی

ز هامون نهادی سوی کوه روی

نگه کرد خاقان ازان پشت پيل

زمين ديد برسان دريای نيل

يکی پيل بر پشت کوه بلند

ورا نام بد رستم ديو بند

همی کرگس آورد ز ابر سياه

نظاره بران اختر و چرخ ماه

يکی نامداری ز لشکر بجست

که گفتار ايران بداند درست

بدو گفت رو پيش آن شير مرد

بگويش که تندی مکن در نبرد

چغانی و شگنی و چينی و وهر

کزين کينه هرگز ندارند بهر

يکی شاه ختلان يکی شاه چين

ز بيگانه مردم ترا نيست کين

يکی شهريارست افراسياب

که آتش همی بد شناسد ز آب

جهانی بدين گونه کرد انجمن

بد آورد ازين رزم بر خويشتن

کسی نيست بی آز و بی نام و ننگ

همان آشتی بهتر آيد ز جنگ

فرستاده آمد بر پيلتن

زبان پر ز گفتار و دل پر شکن

بدو گفت کای مهتر رزمجوی

چو رزمت سرآمد کنون بزم جوی

نداری همانا ز خاقان چين

ز کار گذشته بدل هيچ کين

چنو باز گردد تو زو باز گرد

که اکنون سپه را سرآمد نبرد

چو کاموس بر دست تو کشته شد

سر رزمجويان همه گشته شد

چنين داد پاسخ که پيلان و تاج

بنزديک من بايد و تخت عاج

بتاراج ايران نهادست روی

چه بايد کنون لابه و گفت و گوی

چو داند که لشکر بجنگ آمدست

شتاب سپاه از درنگ آمدست

فرستاده گفت ای خداوند رخش

بدشت آهوی ناگرفته مبخش

که داند که خود چون بود روزگار

که پيروز برگردد از کارزار

چو بشنيد رستم برانگيخت رخش

منم گفت شيراوژن تاج بخش

تنی زورمند و ببازو کمند

چه روز فريبست و هنگام بند

چه خاقان چينی کمند مرا

چه شير ژيان دست بند مرا

بينداخت آن تابداده کمند

سران سواران همی کرد بند

چو آمد بنزديک پيل سپيد

شد آن شاه چين از روان نااميد

چو از دست رستم رها شد کمند

سر شاه چين اندر آمد ببند

ز پيل اندر آورد و زد بر زمين

ببستند بازوی خاقان چين

پياده همی راند تا رود شهد

نه پيل و نه تاج و نه تخت و نه مهد

چنينست رسم سرای فريب

گهی بر فراز و گهی بر نشيب

چنين بود تا بود گردان سپهر

گهی جنگ و زهرست و گه نوش و مهر

ازان پس بگرز گران دست برد

بزرگش همان و همان بود خرد

چنان شد در و دشت آوردگاه

که شد تنگ بر مور و بر پشه راه

ز بس کشته و خسته شد جوی خون

يکی بی سر و ديگری سرنگون

چنان بخت تابنده تاريک شد

همانا بشب روز نزديک شد

برآمد يکی ابر و بادی سياه

بشد روشنايی ز خورشيد و ماه

سر از پای دشمن ندانست باز

بيابان گرفتند و راه دراز

نگه کرد پيران بدان کارزار

چنان تيز برگشتن روزگار

نه منشور و فرطوس و خاقان چين

نه آن نامداران و مردان کين

درفش بزرگان نگونسار ديد

بخاک اندرون خستگان خوار ديد

بنستيهن گرد و کلباد گفت

که شمشير و نيزه ببايد نهفت

نگونسار کرد آن درفش سياه

برفتند پويان ببی راه و راه

همه ميمنه گيو تاراج کرد

در و دشت چون پر دراج کرد

بجست از چپ لشکر و دست راست

بدان تا بداند که پيران کجاست

چو او را نديدند گشتند باز

دليران سوی رستم سرفراز

تبه گشته اسپان جنگی ز کار

همه رنجه و خسته ی کارزار

برفتند با کام دل سوی کوه

تهمتن بپيش اندرون با گروه

همه ترگ و جوشن بخون و بخاک

شده غرق و بر گستوان چاک چاک

تن از جنگ خسته دل از رزم شاد

جهان را چنينست ساز و نهاد

پر از خون بر و تيغ و پای و رکيب

ز کشته نه پيدا فراز از نشيب

چنين تا بشستن نپرداختند

يک از ديگری باز نشناختند

سر و تن بشستند و دل شسته بود

که دشمن ببند گران بسته بود

چنين گفت رستم بايرانيان

که اکنون ببايد گشادن ميان

بپيش جهاندار پيروزگر

نه گوپال بايد نه بند کمر

همه سر بخاک سيه بر نهيد

کزين پس همه تاج بر سر نهيد

کزين نامدارن يکی نيست کم

که اکنون شدستی دل ما دژم

چنين گفت رستم بگودرز و گيو

بدان نامداران و گردان نيو

چو آگاهی آمد بشاه جهان

بمن باز گفت اين سخن در نهان

که طوس سپهبد بکوه آمدست

ز پيران و هومان ستوه آمدست

از ايران برفتيم با رای و هوش

برآمد ز پيکار مغزم بجوش

ز بهرام گودرز وز ريونيز

دلم تير تر گشت برسان شيز

از ايران همی تاختم تيزچنگ

زمانی بجايی نکردم درنگ

چو چشمم برآمد بخاقان چين

بران نامداران و مردان کين

بويژه بکاموس و آن فر و برز

بران يال و آن شاخ و آن دست و گرز

که بودند هر يک چو کوهی بلند

بزير اندرون ژنده پيلی نژند

بدل گفتم آمد زمانم بسر

که تا من ببستم بمردی کمر

ازين بيش مردان و زين بيش ساز

نديدم بجايی بسال دراز

رسيدم بديوان مازندران

شب تيره و گرزهای گران

ز مردی نپيچيد هرگز دلم

نگفتم که از آرزو بگسلم

جز آن دم که ديدم ز کاموس جنگ

دلم گشت يکباره زين کينه تنگ

کنون گر همه پيش يزدان پاک

بغلتيم با درد يک يک بخاک

سزاوار باشد که او داد زور

بلند اختر و بخش کيوان و هور

مبادا که اين کار گيرد نشيب

مبادا که آيد بما بر نهيب

نگه کن که کارآگهان ناگهان

برند آگهی نزد شاه جهان

بيارايد آن نامور بارگاه

بسر بر نهد خسروانی کلاه

ببخشد فراوان بدرويش چيز

که بر جان او آفرين باد نيز

کنون جامه ی رزم بيرون کنيد

بسايش آرايش افزون کنيد

غم و کام دل بی گمان بگذرد

زمانه دم ما همی بشمرد

همان به که ما جام می بشمريم

بدين چرخ نامهربان ننگريم

سپاس از جهاندار پيروزگر

کزويست مردی و بخت و هنر

کنون می گساريم تا نيم شب

بياد بزرگان گشاييم لب

سزد گر دل اندر سرای سپنج

نداريم چندين بدرد و برنج

بزرگان برو خواندند آفرين

که بی تو مبادا کلاه و نگين

کسی را که چون پيلتن کهترست

ز گرودن گردان سرش برترست

پسنديده باد اين نژاد و گهر

هم آن بوم کو چون تو آرد ببر

تو دانی که با ما چه کردی بمهر

که از جان تو شاد بادا سپهر

همه مرده بوديم و برگشته روز

بتو زنده گشتيم و گيت یفروز

بفرمود تا پيل با تخت عاج

بيارند با طوق زرين و تاج

می خسروانی بياورد و جام

نخستين ز شاه جهان برد نام

بزد کرنای از بر ژنده پيل

همی رفت آوازشان بر دو ميل

چو خرم شد از می رخ پهلوان

برفتند شادان و روشن روان

چو پيراهن شب بدريد ماه

نهاد از بر چرخ پيروزه گاه

طلايه پراگند بر گرد دشت

چو زنگی درنگی شب اندر گذشت

پديد آمد آن خنجر تابناک

بکردار ياقوت شد روی خاک

تبيره برآمد ز پرده سرای

برفتند گردان لشکر ز جای

چنين گفت رستم بگردنکشان

که جايی نيامد ز پيران نشان

ببايد شدن سوی آن رزمگاه

بهر سو فرستاد بايد سپاه

شد از پيش او بيژن شير مرد

بجايی کجا بود دشت نبرد

جهان ديد پر کشته و خواسته

بهر سو نشستی بياراسته

پراگنده کشور پر از خسته ديد

بخاک اندر افگنده پا بسته ديد

نديدند زنده کسی را بجای

زمين بود و خرگاه و پرده سرای

بنزديک رستم رسيد آگهی

که شد روی کشور ز ترکان تهی

ز ناباکی و خواب ايرانيان

برآشفت رستم چو شير ژيان

زبان را بدشنام بگشاد و گفت

که کس را خرد نيست با مغز جفت

بدين گونه دشمن ميان دو کوه

سپه چون گريزد ز ما همگروه

طلايه نگفتم که بيرون کنيد

در و راغ چون دشت و هامون کنيد

شما سر بسايش و خوابگاه

سپرديد و دشمن بسيچيد راه

تن آسان غم و رنج بار آورد

چو رنج آوری گنج بار آورد

چو گويی که روزی تن آسان شوند

ز تيمار ايران هراسان شوند

ازين پس تو پيران و کلباد را

چو هومان و رويين و پولاد را

نگه کن بدين دشت با لشکری

تو در کشوری رستم از کشوری

اگر تاو داريد جنگ آوريد

مرا زين سپس کی بچنگ آوريد

که پيروز برگشتم از کارزار

تبه شد نکو گشته فرجام کار

برآشفت با طوس و شد چون پلنگ

که اين جای خوابست گر دشت جنگ

طلايه نگه کن که از خيل کيست

سرآهنگ آن دوده را نام چيست

چو مرد طلايه بيابی بچوب

هم اندر زمان دست و پايش بکوب

ازو چيز بستان و پايش ببند

نگه کن يکی پشت پيلی بلند

بدين سان فرستش بنزديک شاه

مگر پخته گردد بدان بارگاه

ز ياقوت وز گوهر و تخت عاج

ز دينار وز افسر و گنج و تاج

نگر تا که دارد ز ايران سپاه

همه يکسره خواسته پيش خواه

ازين هديه ی شاه بايد نخست

پس آنگه مرا و ترا بهر جست

بدان دشت بسيار شاهان بدند

همه نامداران گيهان بدند

ز چين و ز سقلاب وز هند و وهر

همه گنج داران گيرنده شهر

سپهبد بيامد همه گرد کرد

برفتند گردان بدشت نبرد

کمرهای زرين و بيجاده تاج

ز ديبای رومی و از تخت عاج

ز تير و کمان و ز بر گستوان

ز گوپال وز خنجر هندوان

يکی کوه بد در ميان دو کوه

نظاره شده گردش اندر گروه

کمان کش سواری گشاده بری

بتن زورمندی و کنداوری

خدنگی بينداختی چارپر

ازين سو بدان سو نکردی گذر

چو رستم نگه کرد خيره بماند

جهان آفرين را فراوان بخواند

چنين گفت کين روز ناپايدار

گهی بزم سازد گهی کارزار

همی گردد اين خواسته زان برين

بنفرين بود گه گهی بفرين

زمانه نماند برام خويش

چنينست تا بود آيين و کيش

يکی گنج ازين سان همی پرورد

يکی ديگر آيد کزو برخورد

بران بود کاموس و خاقان چين

که آتش برآرد ز ايران زمين

بدين ژنده پيلان و اين خواسته

بدين لشکر و گنج آراسته

به گنج و بانبوه بودند شاد

زمانی ز يزدان نکردند ياد

که چرخ سپهر و زمان آفريد

بسی آشکار و نهان آفريد

ز يزدان شناس و بيزدان سپاس

بدو بگرود مرد نيکی شناس

کزو بودمان زور و فر و هنر

ازو دردمندی و هم زو گهر

سپه بود و هم گنج آباد بود

سگالش همه کار بيداد بود

کنون از بزرگان هر کشوری

گزيده ز هر کشوری مهتری

بدين ژنده پيلان فرستم بشاه

همان تخت زرين و زرين کلاه

همان خواسته بر هيونان مست

فرستم سزاوار چيزی که هست

وز ايدر شوم تازيان چون پلنگ

درنگی نه والا بود مرد سنگ

کسی کو گنهکار و خونی بود

بکشور بمانی زبونی بود

زمين را بخنجر بشويم ز کين

بدان را نمانم همی بر زمين

بدو گفت گودرز کای نيک رای

تو تا جای ماند بمانی بجای

بکام دل شاد بادی و راد

بدين رزم دادی چو بايست داد

تهمتن فرستاده ای را بجست

که با شاه گستاخ باشد نخست

فريبرز کاوس را برگزيد

که با شاه نزديکی او را سزيد

چنين گفت کای نيک پی نامدار

هم از تخم شاهی و هم شهريار

هنرمند و با دانش و بانژاد

تو شادان و کاوس شاه از تو شاد

يکی رنج برگير و ز ايدر برو

ببر نامه ی من بر شاه نو

ابا خويشتن بستگان را ببر

هيونان و اين خواسته سربسر

همان افسر و ياره و گرز و تاج

همان ژنده پيلان و هم تخت عاج

فريبرز گفت ای هژبر ژيان

منم راه را تنگ بسته ميان

دبير جهانديده را پيش خواند

سخن هرچ بايست با او براند

بفرمود تا نامه ی خسروی

ز عنبر نوشتند بر پهلوی

سرنامه کرد آفرين خدای

کجا هست و باشد هميشه بجای

برازنده ی ماه و کيوان و هور

نگارنده ی فر و ديهيم و زور

سپهر و زمان و زمين آفريد

روان و خرد داد و دين آفريد

وزو آفرين باد بر شهريار

زمانه مبادا ازو يادگار

رسيدم بفرمان ميان دو کوه

سپاه دو کشور شده همگروه

همانا که شمشيرزن صد هزار

ز دشمن فزون بود در کارزار

کشانی و شگنی و چينی و هند

سپاهی ز چين تا بدريای سند

ز کشمير تا دامن رود شهد

سراپرده و پيل ديديم و مهد

نترسيدم از دولت شهريار

کزين رزمگاه اندر آيد نهار

چهل روز با هم همی جنگ بود

تو گفتی بريشان جهان تنگ بود

همه شهرياران کشور بدند

نه بر باد »و « با بخت لاغر بدند

ميان دو کوه از بر راغ و دشت

ز خون و ز کشته نشايد گذشت

همانا که فرسنگ باشد چهل

پراگنده از خون زمين بود گل

سرانجام ازين دولت ديرياز

سخن گويم اين نامه گردد دراز

همه شهرياران که دارند بند

ز پيلان گرفتم بخم کمند

سوی جنگ دارم کنون رای و روی

مگر پيش گرز من آيد گروی

زبانها پر از آفرين تو باد

سر چرخ گردان زمين تو باد

چو نامه بمهر اندر آمد بداد

بمهتر فريبرز خسرو نژاد

ابا شاه و پيل و هيونی هزار

ازان رزمگه برنهادند بار

فريبرز کاوس شادان برفت

بنزديک خسرو بسيچيد و تفت

همی رفت با او گو پيلتن

بزرگان و گردان آن انجمن

به پدرود کردن گرفتش کنار

بباريد آب از غم شهريار

وزان جايگه سوی لشکر کشيد

چو جعد دو زلف شب آمد پديد

نشستند با آرامش و رود و می

يکی دست رود و دگر دست نی

برفتند هر کس برام خويش

گرفته ببر هر کسی کام خويش

چو خورشيد با رنگ ديبای زرد

ستم کرد بر توده ی لاژورد

همانگه ز دهليز پرده سرای

برآمد خروشيدن کرنای

تهمتن ميان تاختن را ببست

بران باره ی تيزتگ برنشست

بفرمود تا توشه برداشتند

همی راه دشوار بگذاشتند

بيابان گرفتند و راه دراز

بيامد چنان لشکری رزمساز

چنين گفت با طوس و گودرز و گيو

که ای نامداران و گردان نيو

من اين بار چنگ اندر آرم بچنگ

بدانديشگان را شود کار تنگ

که دانست کين چاره گر مرد سند

سپاه آرد از چين و سقلاب و هند

من او را چنان مست و بيهش کنم

تنش خاک گور سياوش کنم

که از هند و سقلاب و توران و چين

نخوانند ازين پس برو آفرين

بزد کوس وز دشت برخاست گرد

هوا پر ز گرد و زمين پر ز مرد

ازان نامداران پرخاشجوی

بابر اندر آمد يکی گفت و گوی

دو منزل برفتند زان جايگاه

که از کشته بد روی گيتی سياه

يکی بيشه ديدند و آمد فرود

سيه شد ز لشکر همه دشت و رود

همی بود با رامش و می بدست

يکی شاد و خرم يکی خفته مست

فرستاده آمد ز هر کشوری

ز هر نامداری و هر مهتری

بسی هديه و ساز و چندی نثار

ببردند نزديک آن نامدار

چو بگذشت ازين داستان روز چند

ز گردش بياسود چرخ بلند

کس آمد بر شاه ايران سپاه

که آمد فريبرز کاوس شاه

پذيره شدش شاه کنداوران

ابا بوق و کوس و سپاهی گران

فريبرز نزديک خسرو رسيد

زمين را ببوسيد کو را بديد

نگه کرد خسرو بران بستگان

هيونان و پيلان و آن خستگان

عنان را بپيچيد و آمد براه

ز سر برگرفت آن کيانی کلاه

فرود آمد و پيش يزدان بخاک

بغلتيد و گفت ای جهاندار پاک

ستمکاره ای کرد بر من ستم

مرا بی پدر کرد با درد و غم

تو از درد و سختی رهانيديم

همی تاج را پرورانيديم

زمين و زمان پيش من بنده شد

جهانی ز گنج من آگنده شد

سپاس از تو دارم نه از انجمن

يکی جان رستم تو مستان ز من

بزد اسپ و زان جايگه بازگشت

بران پيل وان بستگان برگذشت

بسی آفرين کرد بر پهلوان

که او باد شادان و روشن روان

بايوان شد و نامه پاسخ نوشت

بباغ بزرگی درختی بکشت

نخست آفرين کرد بر کردگار

کزو بود روشن دل و بختيار

خداوند ناهيد و گردان سپهر

کزويست پرخاش و آرام و مهر

سپهری برين گونه بر پای کرد

شب و روز را گيتی آرای کرد

يکی را چنين تيره بخت آفريد

يکی را سزاوار تخت آفريد

غم و شادمانی ز يزدان شناس

کزويست هر گونه بر ما سپاس

رسيد آنچ دادی بدين بارگاه

اسيران و پيلان و تخت و کلاه

هيونان بسيار و افگندنی

ز پوشيدنی هم ز گستردنی

همه آلت ناز و سورست و بزم

بپيش تو زين سان که آيد برزم

مگر آنکسی کش سرآيد بپيش

بدين گونه سير آيد از جان خويش

وزان رنج بردن ز توران سپاه

شب و روز بودن بوردگاه

ز کارت خبر بد مرا روز و شب

گشاده نکردم به بيگانه لب

شب و روز بر پيش يزدان پاک

نوان بودم و دل شده چاک چاک

کسی را که رستم بود پهلوان

سزد گر بماند هميشه جوان

پرستنده چون تو ندارد سپهر

ز تو بخت هرگز مبراد مهر

نويسنده پردخته شد ز آفرين

نهاد از بر نامه خسرو نگين

بفرمود تا خلعت آراستند

ستام و کمرها بپيراستند

صد از جعد مويان زرين کمر

صد اسپ گرانمايه با زين زر

صد اشتر همه بار ديبای چين

صد اشتر ز افگندنی هم چنين

ز ياقوت رخشان دو انگشتری

ز خوشاب و در افسری بر سری

ز پوشيدن شاه دستی بزر

همان ياره و طوق و زرين کمر

سران را همه هدي هها ساختند

يکی گنج زين سان بپرداختند

فريبرز با تاج و گرز و درفش

يکی تخت زرين و زرينه کفش

فرستاد و فرمود تا بازگشت

از ايران بسوی سپهبد گذشت

چنين گفت کز جنگ افراسياب

نه آرام بايد نه خورد و نه خواب

مگر کان سر شهريار گزند

بخم کمند تو آيد ببند

فريبرز برگشت زان بارگاه

بکام دل شاه ايران سپاه

پس آگاهی آمد بافراسياب

که آتش برآمد ز دريای آب

ز کاموس و منشور و خاقان چين

شکستی نو آمد بتوران زمين

از ايران يکی لشکر آمد بجنگ

که شد چرخ گردنده را راه تنگ

چهل روز يکسان همی جنگ بود

شب و روز گيتی بيک رنگ بود

ز گرد سواران نبود آفتاب

چو بيدار بخت اندر آمد بخواب

سرانجام زان لشکر بيشمار

سواری نماند از در کارزار

بزرگان و آن نامور مهتران

ببستند يکسر ببند گران

بخواری فگندند بر پشت پيل

سپه بود گرد آمده بر دو ميل

ز کشته چنان بد که در رزمگاه

کسی را نبد جای رفتن براه

وزين روی پيران براه ختن

بشد با يکی نامدار انجمن

کشانی و شگنی و وهری نماند

که منشور شمشير رستم نخواند

وزين روی تنگ اندر آمد سپاه

بپيش اندرون رستم کينه خواه

گر آيند زی ما برزم آن گروه

شود کوه هامون و هامون چو کوه

چو افراسياب اين سخنها شنود

دلش گشت پر درد و سر پر ز دود

همه موبدان و ردان را بخواند

ز کار گذشته فراوان براند

کز ايران يکی لشکری جنگجوی

بدان نامداران نهادست روی

شکسته شدست آن سپاه گران

چنان ساز و آن لشکر بی کران

ز اندوه کاموس و خاقان چين

ببستند گفتی مرا بر زمين

سپاهی چنان بسته و خسته شد

دو بهره ز گردنکشان بسته شد

بايران کشيدند بر پشت پيل

زمين پر ز خون بود تا چند ميل

چه سازيم و اين را چه درمان کنيم

نشايد که اين بر دل آسان کنيم

گر ايدونک رستم بود پيش رو

نماند برين بوم و بر خار و خو

که من دستبرد ورا ديده ام

ز کار آگهان نيز بشنيده ام

که او با بزرگان ايران زمين

چه کردست از نيکوی روز کين

چه کردست با شاه مازندران

ز گرزش چه آمد بران مهتران

گرانمايگان پاسخ آراستند

همه يکسر از جای برخاستند

که گر نامداران سقلاب و چين

بايران همی رزم جستند و کين

نه از لشکر ما کسی کم شدست

نه اين کشور از خون دمادم شدست

ز رستم چرا بيم داری همی

چنين کام دشمن بخاری همی

ز مادر همه مرگ را زاد هايم

ميان تا ببستيم نگشاده ايم

اگر خاک ما را بپی بسپرند

ازين کرده ی خويش کيفر برند

بکين گر ببنديم زين پس ميان

نماند کسی زنده ز ايرانيان

ز پرمايگان شاه پاسخ شنيد

ز لشکر زبان آوری برگزيد

دليران و گردنکشان را بخواند

ز خواب و ز آرام و خوردن بماند

در گنج بگشاد و دينار داد

روان را بخون دل آهار داد

چنان شد ز گردان جنگی زمين

که گفتی سپهر اندر آمد بکين

چو اين بند بد را سر آمد کليد

فريبرز نزديک رستم رسيد

بدل شاد با خلعت شهريار

بدو اندرون تاج گوهر نگار

ازان شادمان شد گو پيلتن

بزرگان لشکر شدند انجمن

گرفتند بر پهلوان آفرين

که آباد بادا برستم زمين

بدو جان شاه جهان شاد باد

بر و بوم ايرانش آباد باد

همه مر ترا چاکر و بند هايم

بفرمان و رايت سرافگنده ايم

وزان جايگه شاد لشکر براند

بيامد بسغد و دو هفته بماند

بنخچير گور و بمی دست برد

ازين گونه يک چند خورد و شمرد

وزان جايگه لشکر اندر کشيد

بيک منزلی بر يکی شهر ديد

کجا نام آن شهر بيداد بود

دژی بود وز مردم آباد بود

همه خوردنيشان ز مردم بدی

پری چهره ای هر زمان گم بدی

بخوان چنان شهريار پليد

نبودی جز از کودک نارسيد

پرستندگانی که نيکو بدی

به ديدار و بالا بی آهو بدی

از آن ساختندی بخوان بر خورش

بدين گونه بد شاه را پرورش

تهمتن بفرمود تا سه هزار

زرهدار بر گستوان ور سوار

بدان دژ فرستاد با گستهم

دو گرد خردمند با اوبهم

مرين مرد را نام کافور بود

که او را بران شهر منشور بود

بپوشيد کافور خفتان جنگ

همه شهر با او بسان پلنگ

کمندافگن و زورمندان بدند

بزرم اندرون پيل دندان بدند

چو گستهم گيتی بران گونه ديد

جهان در کف ديو وارونه ديد

بفرمود تا تير باران کنند

بريشان کمين سواران کنند

چنين گفت کافور با سرکشان

که سندان نگيرد ز پيکان نشان

همه تيغ و گرز و کمند آوريد

سر سرکشان را ببند آوريد

زمانی بران سان برآويختند

که آتش ز دريا برانگيختند

فراوان ز ايرانيان کشته شد

بسر بر سپهر بلا گشته شد

ببيژن چنين گفت گستهم زود

که لختی عنانت ببايد بسود

برستم بگويی که چندين مايست

بجنبان عنان با سواری دويست

بشد بيژن گيو برسان باد

سخن بر تهمتن همه کرد ياد

گران کرد رستم زمانی رکيب

ندانست لشکر فراز از نشيب

بدانسان بيامد بدان رزمگاه

که باد اندر آيد ز کوه سياه

فراوان ز ايرانيان کشته ديد

بسی سرکش از جنگ برگشته ديد

بکافور گفت ای سگ بدگهر

کنون رزم و رنج تو آمد بسر

يکی حمله آورد کافور سخت

بران بارور خسروانی درخت

بينداخت تيغی بکردار تير

که آيد مگر بر يل شيرگير

بپيش اندر آورد رستم سپر

فرو ماند کافور پرخاشخر

کمندی بينداخت بر سوی طوس

بسی کرد رستم برو بر فسوس

عمودی بزد بر سرش پور زال

که بر هم شکستش سر و ترگ و يال

چنين تا در دژ يکی حمله برد

بزرگان نبودند پيدا ز خرد

در دژ ببستند وز باره تيز

برآمد خروشيدن رستخيز

بگفتند کای مرد بازور و هوش

برين گونه با ما بکينه مکوش

پدر نام تو چون بزادی چه کرد

کمندافگنی گر سپهر نبرد

دريغست رنج اندرين شارستان

که داننده خواند ورا کارستان

چو تور فريدون ز ايران براند

ز هر گونه دانندگان را بخواند

يکی باره افگند زين گونه پی

ز سنگ و ز خشت و ز چوب و ز نی

برآودر ازينسان بافسون و رنج

بپالود رنج و تهی کرد گنج

بسی رنج بردند مردان مرد

کزين باره ی دژ برآرند گرد

نبدکس بدين شارستان پادشا

بدين رنج بردن نيارد بها

سليحست و ايدر بسی خوردنی

بزير اندرون راه آوردنی

اگر ساليان رنج و رزم آوری

نباشد بدستت جز از داوری

نيايد برين باره بر منجنيق

از افسون سلم و دم جاثليق

چو بشنيد رستم پر انديشه شد

دلش از غم و درد چون بيشه شد

يکی رزم کرد آن نه بر آرزوی

سپاه اندر آورد بر چار سوی

بيک روی گودرز و يک روی طوس

پس پشت او پيل با بوق و کوس

بيک روی بر لشکر زابلی

زره دار با خنجر کابلی

چو آن ديد دستم کمان برگرفت

همه دژ بدو ماند اندر شگفت

هر آنکس که از باره سر بر زدی

زمانه سرش را بهم در زدی

ابا مغز پيکان همی راز گفت

ببدسازگاری همی گشت جفت

بن باره زان پس بکندن گرفت

ز ديوار مردم فگندن گرفت

ستونها نهادند زير اندرش

بيالود نفط سياه از برش

چو نيمی ز ديوار دژکنده شد

بچوب اندر آتش پراگنده شد

فرود آمد آن باره ی تور گرد

ز هر سو سپاه اندر آمد بگرد

بفرمود رستم که جنگ آوريد

کمانها و تير خدنگ آوريد

گوان از پی گنج و فرزند خويش

همان از پی بوم و پيوند خويش

همه سر بدادند يکسر بباد

گرامی تر آنکو ز مادر نزاد

دليران پياده شدند آن زمان

سپرهای چينی و تير و کمان

برفتند با نيزه داران بهم

بپيش اندرون بيژن و گستهم

دم آتش تيز و باران تير

هزيمت بود زان سپس ناگزير

چو از باره ی دژ بيرون شدند

گريزان گريزان بهامون شدند

در دژ ببست آن زمان جنگجوی

بتاراج و کشتن نهادند روی

چه مايه بکشتند و چندی اسير

ببردند زان شهر برنا و پير

بسی سيم و زر و گرانمايه چيز

ستور و غلام و پرستار نيز

تهمتن بيامد سر و تن بشست

بپيش جهانداور آمد نخست

ز پيروز گشتن نيايش گرفت

جهان آفرين را ستايش گرفت

بايرانيان گفت با کردگار

بيامد نهانی هم از آشکار

بپيروزی اندر نيايش کنيد

جهان آفرين را ستايش کنيد

بزرگان بپيش جهان آفرين

نيايش گرفتند سر بر زمين

چو از پاک يزدان بپرداختند

بران نامدار آفرين ساختند

که هر کس که چون تو نباشد بجنگ

نشستن به آيد بنام و بننگ

تن پيل داری و چنگال شير

زمانی نباشی ز پيگار سير

تهمتن چنين گفت کين زور و فر

يکی خلعتی باشد از دادگر

شما سربسر بهره داريد زين

نه جای گله ست از جهان آفرين

بفرمود تا گيو با ده هزار

سپردار و بر گستوان ور سوار

شود تازيان تا بمرز ختن

نماند که ترکان شوند انجمن

چو بنمود شب جعد زلف سياه

از انديشه خميده شد پشت ماه

بشد گيو با آن سواران جنگ

سه روز اندر آن تاختن شد درنگ

بدانگه که خورشيد بنمود تاج

برآمد نشست از بر تخت عاج

ز توران بيامد سرافراز گيو

گرفته بسی نامداران نيو

بسی خوب چهر بتان طراز

گرانمايه اسپان و هرگونه ساز

فرستاد يک نيمه نزديک شاه

ببخشيد ديگر همه بر سپاه

وزان پس چو گودرز و چون طوس و گيو

چو گستهم و شيدوش و فرهاد نيو

ابا بيژن گيو برخاستند

يکی آفرين نو آراستند

چنين گفت گودرز کای سرفراز

جهان را بمهر تو آمد نياز

نشايد که بی آفرين تو لب

گشاييم زين پس بروز و بشب

کسی کو بپيمود روی زمين

جهان ديد و آرام و پرخاش و کين

بيک جای زين بيش لشکر نديد

نه از موبد سالخورده شنيد

ز شاهان و پيلان وز تخت عاج

ز مردان و اسپان و از گنج و تاج

ستاره بدان دشت نظاره بود

که اين لشکر از جنگ بيچاره بود

بگشتيم گرد دژ ايدر بسی

نديديم جز کينه درمان کسی

که خوشان بديم از دم اژدها

کمان تو آورد ما را رها

توی پشت ايران و تاج سران

سزاوار و ما پيش تو کهتران

مکافات اين کار يزدان کند

که چهر تو همواره خندان کند

بپاداش تو نيست مان دسترس

زبانها پر از آفرينست و بس

بزرگيت هر روز بافزون ترست

هنرمند رخش تو صد لشکرست

تهمتن بريشان گرفت آفرين

که آباد بادا بگردان زمين

مرا پشت ز آزادگانست راست

دل روشنم بر زبانم گواست

ازان پس چنين گفت کايدر سه روز

بباشيم شادان و گيتی فروز

چهارم سوی جنگ افراسياب

برانيم و آتش برآريم ز آب

همه نامداران بگفتار اوی

ببزم و بخوردند نهادند روی

پس آگاهی آمد بافراسياب

که بوم و بر از دشمنان شد خراب

دلش زان سخن پر ز تيمار شد

همه پرنيان بر تنش خار شد

بدل گفت پيگار او کار کيست

سپاهست بسيار و سالار کيست

گر آنست رستم که من ديده ام

بسی از نبردش بپيچيده ام

بپيچيد وزان پس بواز گفت

که با او که داريم در جنگ جفت

يکی کودکی بود برسان نی

که من لشکر آورده بودم بری

بيامد تن من ز زين برگرفت

فرو ماند زان لشکر اندر شگفت

چنين گفت لشکر بافراسياب

که چندين سر از جنگ رستم متاب

تو آنی که از خاک آوردگاه

همی جوش خون اندر آری بماه

سليحست بسيار و مردان جنگ

دل از کار رستم چه داری بتنگ

ز جنگ سواری تو غمگين مشو

نگه کن بدين نامداران نو

چنان دان که او يکسر از آهنست

اگر چه دليرست هم يک تنست

سخنهای کوتاه زو شد دراز

تو با لشکری چاره ی او را بساز

سرش را ز زين اندرآور بخاک

ازان پس خود از شاه ايران چه باک

نه کيخسرو آباد ماند نه گنج

نداريم اين زرم کردن برنج

نگه کن بدين لشکر نامدار

جوانان و شايست هی کارزار

ز بهر بر و بوم و پيوند خويش

زن و کودک خرد و فرزند خويش

همه سربسر تن بکشتن دهيم

به آيد که گيتی بدشمن دهيم

چو بشنيد افراسياب اين سخن

فراموش کرد آن نبرد کهن

بفرمود تا لشکر آراستند

بکين نو از جای برخاستند

ز بوم نياکان وز شهر خويش

يکی تازه انديشه بنهاد پيش

چنين داد پاسخ که من ساز جنگ

بپيش آورم چون شود کار تنگ

نمانم که کيخسرو از تخت خويش

شود شاد و پدرام از بخت خويش

سر زابلی را بروز نبرد

بچنگ دراز اندر آرم بگرد

برو سرکشان آفرين خواندند

سرافراز را سوی کين خواندند

که جاويد و شادان و پيروز باش

بکام دلت گيتی افروز باش

سپهبد بسی جنگها ديده بود

ز هر کار بهری پسنديده بود

يکی شير دل بود فرغار نام

قفس ديده و جسته چندی ز دام

ز بيگانگان جای پردخته کرد

بفرغار گفت ای گرانمايه مرد

هم اکنون برو سوی ايران سپاه

نگه کن بدين رستم رزمخواه

سواران نگه کن که چنداند و چون

که دارد برين بوم و بر رهنمون

وزان نامداران پرخاشجوی

ببينی که چنداند و بر چند روی

ز گردان پهلومنش چند مرد

که آورد سازند روز نبرد

چو فرغار برگشت و آمد براه

بکارآگهی شد بايران سپاه

غمی شد دل مرد پرخاشجوی

ببيگانگان ايچ ننمود روی

فرستاد و فرزند را پيش خواند

بسی راز بايسته با او براند

بشيده چنين گفت کای پر خرد

سپاه تو تيمار تو کی خورد

چنين دان که اين لشکر ب یشمار

که آمد برين مرز چندين هزار

سپهدارشان رستم شير دل

که از خاک سازد بشمشير گل

گو پيلتن رستم زابليست

ببين تا مر او را هم آورد کيست

چو کاموس و منشور و خاقان چين

گهار و چو گرگوی با آفرين

دگر کندر و شنگل آن شاه هند

سپاهی ز کشمير تا پيش سند

بنيروی اين رستم شير گير

بکشتند و بردند چندی اسير

چهل روز بالشکر آويز بود

گهی رزم و گه بزم و پرهيز بود

سرانجام رستم بخم کمند

ز پيل اندر آورد و بنهاد بند

سواران و گردان هر کشوری

ز هر سو که بود از بزرگان سری

بدين کشور آمد کنون زين نشان

همان تاجداران گردنکشان

من ايدر نمانم بسی گنج و تخت

که گردان شدست اندرين کار سخت

کنون هرچ گنجست و تاج و کمر

همان طوق زرين و زرين سپر

فرستم همه سوی الماس رود

نه هنگام جامست و بزم و سرود

هراسانم از رستم تيز چنگ

تن آسان که باشد بکام نهنگ

بمردم نماند بروز نبرد

نپيچد ز بيم و ننالد ز درد

ز نيزه نترسد نه از تيغ تيز

برآرد ز دشمن همی رستخيز

تو گفتی که از روی وز آهنست

نه مردم نژادست کهرمنست

سليحست چندان برو روز کين

که سير آمد از بار پشت زمين

زره دارد و جوشن و خود و گبر

بغرد بکردار غرنده ابر

نه برتابد آهنگ او ژنده پيل

نه کشتی سليحش بدريای نيل

يکی کوه زيرش بکردار باد

تو گويی که از باد دارد نژاد

تگ آهوان دارد و هول شير

بناورد با شير گردد دلير

سخن گويد ار زو کنی خواستار

بدريا چو کشتی بود روز کار

مرا با دلاور بسی بود جنگ

يکی جوشنستش ز چرم پلنگ

سليحم نيامد برو کارگر

بسی آزمودم بگرز و تبر

کنون آزمون را يکی کارزار

بسازيم تا چون بود روزگار

گر ايدونک يزدان بود يارمند

بگردد ببايست چرخ بلند

نه آن شهر ماند نه آن شهريار

سرآيد مگر بر من اين کارزار

اگر دست رستم بود روز جنگ

نسازم من ايدر فراوان درنگ

شوم تا بدان روی دريای چين

بدو مانم اين مرز توران زمين

بدو شيده گفت ای خردمند شاه

انوشه بدی تا بود تاج و گاه

ترا فر و برزست و مردانگی

نژاد و دل و بخت و فرزانگی

نبايد ترا پند آموزگار

نگه کن بدين گردش روزگار

چو پيران و هومان و فرشيدورد

چو کلباد و نستيهن شير مرد

شکسته سليح و گسسته دلند

ز بيم وز غم هر زمان بگسلند

تو بر باد اين جنگ کشتی مران

چو دانی که آمد سپاهی گران

ز شاهان گيتی گزيده توی

جهانجوی و هم کار ديده توی

بجان و سر شاه توران سپاه

بخورشيد و ماه و بتخت و کلاه

که از کار کاموس و خاقان چين

دلم گشت پر خون و سر پر ز کين

شب تيره بگشاد چشم دژم

ز غم پشت ماه اندر آمد بخم

جهان گشت برسان مشک سياه

چو فرغار برگشت ز ايران سپاه

بيامد بنزديک افراسياب

شب تيره هنگام آرام و خواب

چنين گفت کز بارگاه بلند

برفتم سوی رستم ديوبند

سراپرده ی سبز ديدم بزرگ

سپاهی بکردار درنده گرگ

يکی اژدهافش درفشی بپای

نه آرام دارد تو گفتی نه جای

فروهشته بر کوهه ی زين لگام

بفتراک بر حلقه ی خم خام

بخيمه درون ژنده پيلی ژيان

ميان تنگ بسته به ببر بيان

يکی بور ابرش به پيشش بپای

تو گفتی همی اندر آيد ز جای

سپهدار چون طوس و گودرز و گيو

فريبرز و شيدوش و گرگين نيو

طلايه گرازست با گستهم

که با بيژن گيو باشد بهم

غمی شد ز گفتار فرغار شاه

کس آمد بر پهلوان سپاه

بيامد سپهدار پيران چو گرد

بزرگان و مردان روز نبرد

ز گفتار فرغار چندی بگفت

که تا کيست با او به پيکار جفت

بدو گفت پيران که ما را ز جنگ

چه چارست جز جستن نام و ننگ

چو پاسخ چنين يافت افراسياب

گرفت اندران کينه جستن شتاب

بپيران بفرمود تا با سپاه

بيايد بر رستم کينه خواه

ز پيش سپهبد به بيرون کشيد

همی رزم را سوی هامون کشيد

خروش آمد از دشت و آوای کوس

جهان شد ز گرد سپاه آبنوس

سپه بود چندانک گفتی جهان

همی گردد از گرد اسپان نهان

تبيره زنان نعره برداشتند

همی پيل بر پيل بگذاشتند

از ايوان بدشت آمد افراسياب

همی کرد بر جنگ جستن شتاب

بپيران بگفت آنچ بايست گفت

که راز بزرگان ببايد نهفت

يکی نامه نزديک پولادوند

بيارای وز رای بگشای بند

بگويش که ما را چه آمد بسر

ازين نامور گرد پرخاشخر

اگر يارمندست چرخ بلند

بيايد بدين دشت پولادوند

بسی لشکر از مرز سقلاب و چين

نگونسار و حيران شدند اندرين

سپاهست برسان کوه روان

سپهدارشان رستم پهلوان

سپهکش چو رستم سپهدار طوس

بابر اندر اورده آوای کوس

چو رستم بدست تو گردد تباه

نيابد سپهر اندرين مرز راه

همه مرز را رنج زويست و بس

تو باش اندرين کار فريادرس

گر او را بدست تو آيد زمان

شود رام روی زمين بی گمان

من از پادشاهی آباد خويش

نه برگيرم از رنج يک رنج بيش

دگر نيمه ديهيم و گنج آن تست

که امروز پيگار و رنج آن تست

نهادند بر نامه بر مهر شاه

چو برزد سر از برج خرچنگ ماه

کمر بست شيده ز پيش پدر

فرستاده او بود و تيمار بر

بکردار آتش ز بيم گزند

بيامد بنزديک پولادوند

برو آفرين کرد و نامه بداد

همه کار رستم برو کرد ياد

که رستم بيامد ز ايران بجنگ

ابا او سپاهی بسان پلنگ

ببند اندر آورد کاموس را

چو خاقان و منشور و فرطوس را

اسيران بسيار و پيلان رمه

فرستاد يکسر بايران همه

کنارنگ و جنگ آورانرا بخواند

ز هر گونه ای داستانها براند

بديشان بگفت انچ در نامه بود

جهانگير برنا و خودکامه بود

بفرمود تا کوس بيرون برند

سراپرده ی او به هامون برند

سپاه انجمن شد بکردار ديو

برآمد ز گردان لشکر غريو

درفش از پس و پيش پولادوند

سپردار با ترکش و با کمند

فرود آمد از کوه و بگذاشت آب

بيامد بنزديک افراسياب

پذيره شدندش يکايک سپاه

تبيره برآمد ز درگاه شاه

ببر در گرفتش جهانديده مرد

ز کار گذشته بسی ياد کرد

بگفت آنک تيمار ترکان ز کيست

سرانجام درمان اين کار چيست

خرامان بايوان خسرو شدند

برای و بانديشه ی نو شدند

سخن راند هر گونه افراسياب

ز کار درنگ و ز بهر شتاب

ز خون سياوش که بر دست اوی

چه آمد ز پرخاش وز گفت و گوی

ز خاقان و منشور و کاموس گرد

گذشته سخنها همه برشمرد

بگفت آنک اين رنجم از يک تنست

که او را پلنگينه پيراهنست

نيامد سليحم بدو کارگر

بران ببر و آن خود و چينی سپر

بيابان سپردی و راه دراز

کنون چاره ی کار او را بساز

پر انديشه شد جان پولادوند

که آن بند را چون شود کاربند

چنين داد پاسخ بافراسياب

که در جنگ چندين نبايد شتاب

گر آنست رستم که مازندران

تبه کرد و بستد بگرز گران

بدريد پهلوی ديو سپيد

جگرگاه پولاد غندی و بيد

مرا نيست پاياب با جنگ اوی

نيارم ببد کردن آهنگ اوی

تن و جان من پيش رای تو باد

هميشه خرد رهنمای تو باد

من او را بر انديشه دارم بجنگ

بگردش بگردم بسان پلنگ

تو لشکر برآغال بر لشکرش

بانبوه تا خيره گردد سرش

مگر چاره سازم و گر نی بدست

بر و يال او را نشايد شکست

ازو شاد شد جان افراسياب

می روشن آورد و چنگ و رباب

بدانگه که شد مست پولادوند

چنين گفت با او ببانگ بلند

که من بر فريدون و ضحاک و جم

خور و خواب و آرام کردم دژم

برهمن بترسد ز آواز من

وزين لشکر گردن افراز من

من اين زابلی را بشمشير تيز

برآوردگه بر کنم ريز ريز

چو بنمود خورشيد تابان درفش

معصفر شد آن پرنيان بنفش

تبيره برآمد ز درگاه شاه

بابر اندر آمد خروش سپاه

بپيش سپه بود پولادوند

بتن زورمند و ببازو کمند

———————————————————

720

چو صف برکشيدند هر دو سپاه

هوا شد بنفش و زمين شد سياه

تهمتن بپوشيد ببر بيان

نشست از بر ژنده پيل ژيان

برآشفت و بر ميمنه حمله برد

ز ترکان بيفگند بسيار گرد

ازان پس غمی گشت پولادوند

ز فتراک بگشاد پيچان کمند

برآويخت با طوس چون پيل مست

کمندی ببازوی گرزی بدست

کمربند بگرفت و او را ز زين

برآورد و آسان بزد بر زمين

به پيگار او گيو چون بنگريد

سر طوس نوذر نگونسار ديد

برانگيخت از جای شبديز را

تن و جان بياراست آويز را

برآويخت با ديو چون شير نر

زره دار با گرزه ی گاوسر

کمندی بينداخت پولادوند

سر گيو گرد اندر آمد دببند

نگه کرد رهام و بيژن ز راه

بدان زور و بالا و آن دستگاه

برفتند تا دست پولادوند

ببندند هر دو بخم کمند

بزد دست پولاد بسيار هوش

برانگيخت اسپ و برآمد خروش

دو گرد از دليران پر مايه را

سرافراز و گرد و گرانمايه را

بخاک اندر افگند و بسپرد خوار

نظاره بران دشت چندان سوار

بيامد بر اختر کاويان

بخنجر بدو نيم کردش ميان

خروشی برآمد ز ايران سپاه

نماند ايچ گرد اندر آوردگاه

فريبرز و گودرز و گردنکشان

گرفتند از آن ديو جنگی نشان

بگفتند با رستم کينه خواه

که پولادوند اندرين رزمگاه

بزين بر يکی نامداری نماند

ز گردان لشکر سواری نماند

که نفگند بر خاک پولادوند

بگرز و بخنجر بتير و کمند

همه رزمگه سربسر ماتمست

بدين کار فريادرس رستمست

ازان پس خروشيدن ناله خاست

ز قلب و چپ لشکر و دست راست

چو کم شد ز گودرز هر دو پسر

بناليد با داور دادگر

که چندين نبيره پسر داشتم

همی سر ز خورشيد بگذاشتم

برزم اندرون پيش من کشته شد

چنين اختر و روز من گشته شد

جوانان و من زنده با پير سر

مرا شرم باد از کلاه و کمر

کمر برگشاد و کله برگرفت

خروشيدن و ناله اندر گرفت

چو بشنيد رستم دژم گشت سخت

بلرزيد برسان برگ درخت

بيامد بنزديک پولادوند

ورا ديد برسان کوه بلند

سپه را همه بيشتر خسته ديد

وزان روی پرخاش پيوسته ديد

بدل گفت کين روز ما تيره گشت

سرنامداران ما خيره گشت

همانا که برگشت پرگار ما

غنوده شد آن بخت بيدار ما

بيفشارد ران رخش را تيز کرد

برآشفت و آهنگ آويز کرد

بدو گفت کای ديو ناسازگار

ببينی کنون گردش روزگار

چو آواز رستم بگردان رسيد

تهمتن يلان را پياده بديد

دژم گشته زو چار گرد دلير

چو گوران و دشمن بکردار شير

چنين گفت با کردگار جهان

که ای برتر از آشکار و نهان

مرا چشم اگر تيره گشتی بجنگ

بهستی ز ديدار اين روز تنگ

کزين سان برآمد ز ايران غريو

ز پيران و هومان وز نره ديو

پياده شده گيو و رهام و طوس

چو بيژن که بر شير کردی فسوس

تبه گشته اسپ بزرگان بتير

بدين سان برآويخته خيره خير

بدو گفت پولادوند ای دلير

جهانديده و نامبردار و شير

که بگريزد از پيش تو ژنده پيل

ببينی کنون موج دريای نيل

نگه کن کنون آتش جنگ من

کمند و دل و زور و آهنگ من

کزين پس نيابی ز شاهت نشان

نه از نامداران و گردنکشان

نبينی زمين زين سپس جز بخواب

سپارم سپاهت بافراسياب

چنين گفت رستم بپولادوند

که تا چند ازين بيم و نيرنگ و بند

ز جنگ آوران تيز گويا مباد

چو باشد دهد بی گمان سر بباد

چو بشنيد پولادوند اين سخن

بياد آمدش گفته های کهن

که هر کو ببيداد جويد نبرد

جگر خسته باز آيد و روی زرد

گر از دشمنت بد رسد گر ز دوست

بد و نيک را داد دادن نکوست

همان رستمست اين که مازندران

شب تيره بستد بگرز گران

بدو گفت کای مرد رزم آزمای

چه باشيم برخيره چندين بپای

بگشتند وز دشت برخاست گرد

دو پيل ژيان و دو شير نبرد

برانگيخت آن باره پولادوند

بينداخت پس تاب داده کمند

بدزديد يال آن نبرده سوار

چو زين گونه پيوسته شد کارزار

بزد تيغ و بند کمندش بريد

بجای آمد آن بند بد را کليد

بپيچيد زان پس سوی دست راست

بدانست کان روز روز بلاست

عمودی بزد بر سرش پيلتن

که بشنيد آواز او انجمن

چنان تيره شد چشم پولادوند

که دستش عنان را نبد کار بند

تهمتن بران بد که مغز سرش

ببيند پر از رنگ تيره برش

چو پولادوند از بر زين بماند

تهمتن جهان آفرين را بخواند

که ای برتر از گردش روزگار

جهاندار و بينا و پروردگار

گرين گردش جنگ من داد نيست

روانم بدان گيتی آباد نيست

روا دارم از دست پولادوند

روان مرا برگشايد ز بند

ور افراسيابست بيدادگر

تو مستان ز من دست و زور و هنر

که گر من شوم کشته بر دست اوی

بايران نماند يکی جنگجوی

نه مرد کشاورز و نه پيشه ور

نه خاک و نه کشور نه بوم و نه بر

بکشتی گرفتن نهادند روی

دو گرد سرافراز و دو جنگجوی

بپيمان که از هر دو روی سپاه

بياری نيايد کسی کينه خواه

ميان سپه نيم فرسنگ بود

ستاره نظاره بران جنگ بود

چو پولادوند و تهمتن بهم

برآويختند آن دو شير دژم

همی دست سودند يک با دگر

گرفته دو جنگی دوال کمر

چو شيده بر و يال رستم بديد

يکی باد سرد از جگر برکشيد

پدر را چنين گفت کين زورمند

که خوانی ورا رستم ديوبند

بدين برز بالا و اين دست برد

بخاک اندر آرد سر ديو گرد

نبينی ز گردان ما جز گريز

مکن خيره با چرخ گردان ستيز

چنين گفت با شيده افراسياب

که شد مغز من زين سخن پرشتاب

برو تا ببينی که پولادوند

بکشتی همی چون کند دست بند

چنين گفت شيده که پيمان شاه

نه اين بود با او بپيش سپاه

چو پيمان شکن باشی و تيره مغز

نياييد ز دست تو پيگار نغز

تو اين آب روشن مگردان سياه

که عيب آورد بر تو بر عيب خواه

بدشنام بگشاد خسرو زبان

برآشفت و شد با پسر بدگمان

بدو گفت اگر ديو پولادوند

ازين مرد بدخواه يابد گزند

نماند بدين رزمگه زنده کس

ترا از هنرها زيانست و بس

عنان برگراييد و آمد چو شير

بوردگاه دو مرد دلير

نگه کرد پيکار دو پيل مست

درآورده بر يکدگر هر دو دست

بپولاد گفت ای سرافراز شير

بکشتی گر آری مر او را بزير

بخنجر جگرگاه او را بکاف

هنر بايد از کار کردن نه لاف

نگه کرد گيو اندر افراسياب

بدان خيره گفتار و چندان شتاب

برانگيخت اسپ و برآمد دمان

چو بشکست پيمان همی بدگمان

برستم چنين گفت کای جنگجوی

چه فرمان دهی کهتران را بگوی

نگه کن به پيمان افراسياب

چو جای بلا ديد و جای شتاب

بيمد همی دل بيافروزدش

بکشتی درون خنجر آموزدش

بدو گفت رستم که جنگی منم

بکشتی گرفتن درنگی منم

شما را چرا بيم آيد همی

چرا دل به دو نيم آيد همی

اگر نيستتان جنگ را زور و دست

دل من بخيره نبايد شکست

گر ايدونک اين جادوی بی خرد

ز پيمان يزدان همی بگذرد

شما را ز پيمان شکستن چه باک

گر او ريخت بر تارک خويش خاک

من آکنون سر ديو پولادوند

بخاک اندر آرم ز چرخ بلند

وزان پس بيازيد چون شير چنگ

گرفت آن بر و يال جنگی نهنگ

بگردن برآورد و زد بر زمين

همی خواند بر کردگار افرين

خروشی بر آمد ز ايران سپاه

تبيره زنان برگرفتند راه

بابر اندر آمد دم کرنای

خروشيدن نای و صنج و درای

که پولادوندست بيجان شده

بران خاک چون مار پيچان شده

گمان برد رستم که پولادوند

ندارد بتن در درست ايچ بند

برخش دلير اندر آورد پای

بماند آن تن اژدها را بجای

چو پيش صف آمد يل شيرگير

نگه کرد پولاد برسان تير

گريزان بشد پيش افراسياب

دلش پر ز خون و رخش پر ز آب

بخفت از بر خاک تيره دراز

زمانی بشد هوش زان رزمساز

تهمتن چو پولاد را زنده ديد

همه دشت لشکر پراگنده ديد

دلش تنگ تر گشت و لشکر براند

جهانديده گودرز را پيش خواند

بفرمود تا تيرباران کنند

هوا را چو ابر بهاران کنند

ز يک دست بيژن ز يک دست گيو

جهانجوی رهام و گرگين نيو

تو گفتی که آتش برافروختند

جهان را بخنجر همی سوختند

بلشکر چنين گفت پولادوند

که بی تخت و بی گنج و نام بلند

چرا سر همی داد بايد بباد

چرا کرد بايد همی رزم ياد

سپه را بپيش اندر افگند و رفت

ز رستم همی بند جانش بکفت

چنين گفت پيران بافراسياب

که شد روی گيتی چو دريای آب

نگفتم که با رستم شوم دست

نشايد درين کشور ايمن نشست

ز خون جوانی که بد ناگريز

بخستی دل ما بپيکار تيز

چه باشی که با تو کس اندر نماند

بشد ديو پولاد و لشکر براند

همانا ز ايرانيان صد هزار

فزونست بر گستوان ور سوار

بپيش اندرون رستم شير گير

زمين پر ز خون و هوا پر ز تير

ز دريا و دشت و ز هامون و کوه

سپاه اندر آمد همه همگروه

چو مردم نماند آزموديم ديو

چنين جنگ و پيکار و چندين غريو

سپه را چنين صف کشيده بمان

تو با ويژگان سوی دريا بران

سپهبد چنان کرد کو راه ديد

همی دست ازان رزم کوتاه ديد

چو رستم بيامد مرا پای نيست

جز از رفتن از پيش او رای نيست

ببايد شدن تا بدان روی چين

گر ايدونک گنجد کسی در زمين

درفشش بماندند و او خود برفت

سوی چين و ماچين خراميد تفت

سپاه اندر آمد بپيش سپاه

زمين گشت برسان ابر سياه

تهمتن بواز گفت آن زمان

که نيزه مداريد و تير و کمان

بکوشيد و شمشير و گرز آوريد

هنرها ز بالای برز آوريد

پلنگ آن زمان پيچد از کين خويش

که نخچير بيند ببالين خويش

سپه سربسر نعره برداشتند

همه نيزه بر کوه بگذاشتند

چنان شد در و دشت آوردگاه

که از کشته جايی نديدند راه

برفتند يک بهره زنهار خواه

گريزان برفتند بهری براه

شد از بی شبانی رمه تال و مال

همه دشت تن بود بی دست و يال

چنين گفت رستم که کشتن بسست

که زهر زمان بهر ديگر کسست

زمانی همی بار زهر آورد

زمانی ز ترياک بهر آورد

همه جامه ی رزم بيرون کنيد

همه خوبکاری بافزون کنيد

چه بندی دل اندر سرای سپنج

که دانا نداند يکی را ز پنج

زمانی چو آهرمن آيد بجنگ

زمانی عروسی پر از بوی و رنگ

بی آزاری و جام م یبرگزين

که گويد که نفرين به از آفرين

بخور آنچ داری و انده مخور

که گيتی سپنج است و ما بر گذر

ميازار کس را ز بهر درم

مکن تا توانی بکس بر ستم

بجست اندران دشت چيزی که بود

ز زرين وز گوهر نابسود

سراسر فرستاد نزديک شاه

غلامان و اسپان و تيغ و کلاه

وزان بهره ی خويشتن برگرفت

همه افسر و مشک و عنبر گرفت

ببخشيد ديگر همه بر سپاه

ز چيزی که بود اندران رزمگاه

نشان خواست از شاه توران سپاه

ز هر سو بجستند بی راه و راه

نشانی نيامد ز افراسياب

نه بر کوه و دريا نه بر خشک و آب

شتر يافت چندان و چندان گله

که از بارگی شد سپه بی گله

ز توران سپه برنهادند رخت

سليح گرانمايه و تاج و تخت

خروش آمد و نال هی گاودم

جرس برکشيدند و رويينه خم

سوی شهر ايران نهادند روی

سپاهی بران گونه با رنگ و بوی

چو آگاهی آمد ز رستم بشاه

خروش آمد از شهر وز بارگاه

از ايران تبيره برآمد بابر

که آمد خداوند گوپال و ببر

يکی شادمانی بد اندر جهان

خنيده ميان کهان و مهان

دل شاه شد چون بهشت برين

همی خواند بر کردگار آفرين

بفرمود تا پيل بردند پيش

بجنبيد کيخسرو از جای خويش

جهانی بيين شد آراسته

می و رود و رامشگر و خواسته

تبيره برآمد ز هر جای و نای

چو شاه جهان اندر آمد ز جای

همه روی پيل از کران تا کران

پر از مشک بود و می و زعفران

ز افسر سر پيلبان پرنگار

ز گوش اندر آويخته گوشوار

بسی زعفران و درم ريختند

ز بر مشک و عنبر همی بيختند

همه شهر آوای رامشگران

نشسته ز هر سو کران تا کران

چنان بد جهان را ز شادی و داد

که گيتی روان را دوامست و شاد

تهمتن چو تاج سرافراز ديد

جهانی سراسر پرآواز ديد

فرود آمد و برد پيشش نماز

بپرسيد خسرو ز راه دراز

گرفتش بغوش در شاه تنگ

چنين تا برآمد زمانی درنگ

همی آفرين خواند شاه جهان

بران نامور موبد و پهلوان

بفرمود تا پيلتن برنشست

گرفته همه راه دستش بدست

همی گفت چندين چرا ماندی

که بر ما همی آتش افشاندی

چو طوس و فريبرز و گودرز و گيو

چو رهام و گرگين و گردان نيو

ز ره سوی ايوان شاه آمدند

بدان نامور بارگاه آمدند

نشست از بر تخت زر شهريار

بنزديک او رستم نامدار

فريبرز و گودرز و رهام و گيو

نشستند با نامداران نيو

سخن گفت کيخسرو از رزمگاه

ازان رنج و پيگار توران سپاه

بدو گفت گودرز کای شهريار

سخنها درازست زين کارزار

می و جام و آرام بايد نخست

پس آنگاه ازين کار پرسی درست

نهادند خوان و بخنديد شاه

که ناهار بودی همانا به راه

بخوان بر می آورد و رامشگران

بپرسش گرفت از کران تا کران

ز افراسياب وز پولادوند

ز کشتی و از تابداده کمند

بدو گفت گودرز کای شهريار

ز مادر نزايد چو رستم سوار

اگر ديو پيش آيد ار اژدها

ز چنگ درازش نيابد رها

هزار افرين باد بر شهريار

بويژه برين شيردل نامدار

بگفت آنچ کرد او بپولادوند

ز کشتی و نيرنگ وز رنگ و بند

ز افگندن ديو وز کشتنش

همان جنگ و پيگار و کين جستنش

چو افتاد بر خاک زو رفت هوش

برآمد ز گردان ديوان خروش

چو آمد بهوش آن سرافراز ديو

برآمد بناگاه زو يک غريو

همانگه درآمد باسپ و برفت

همی بند جانش ز رستم بکفت

چنان شاد شد زان سخن تاجور

که گفتی ز ايوان برآورد سر

چنين داد پاسخ که ای پهلوان

توی پير و بيدار و روشن روان

کسی کش خرد باشد آموزگار

نگه داردش گردش روزگار

ازين پهلوان چشم بد دور باد

همه زندگانيش در سور باد

همی بود يک هفته با می بدست

ازو شادمان تاج و تخت و نشست

سخنهای رستم بنای و برود

بگفتند بر پهلوانی سرود

تهمتن بيک ماه نزديک شاه

همی بود با جام در پيشگاه

ازان پس چنين گفت با شهريار

که ای پرهنر نامور تاجدار

جهاندار با دانش و ني کخوست

وليکن مرا چهر زال آرزوست

در گنج بگشاد شاه جهان

ز پرمايه چيزی که بودش نهان

ز ياقوت وز تاج و انگشتری

ز دينار وز جامه ی ششتری

پرستار با افسر و گوشوار

همان جعد مويان سيمين عذار

طبقهای زرين پر از مشک و عود

دو نعلين زرين و زرين عمود

برو بافته گوهر شاهوار

چنانچون بود در خور شهريار

بنزد تهمتن فرستاد شاه

دو منزل همی رفت با او براه

چو خسرو غمی شد ز راه دراز

فرود آمد و برد رستم نماز

ورا کرد پدرود و ز ايران برفت

سوی زابلستان خراميد تفت

سراسر جهان گشت بر شاه راست

همی گشت گيتی بران سان که خواست

سر آوردم اين رزم کاموس نيز

درازست و کم نيست زو يک پشيز

گر از داستان يک سخن کم بدی

روان مرا جای ماتم بدی

دلم شادمان شد ز پولادوند

که بفزود بر بند پولاد بند

شاهنامه » داستان کاموس کشانی

داستان کاموس کشانی

بنام خداوند خورشيد و ماه

که دل را بنامش خرد داد راه

خداوند هستی و هم راستی

نخواهد ز تو کژی و کاستی

خداوند بهرام و کيوان و شيد

ازويم نويد و بدويم اميد

ستودن مر او را ندانم همی

از انديشه جان برفشانم همی

ازو گشت پيدا مکان و زمان

پی مور بر هستی او نشان

ز گردنده خورشيد تا تيره خاک

دگر باد و آتش همان آب پاک

بهستی يزدان گواهی دهند

روان ترا آشنايی دهند

ز هرچ آفريدست او بی نياز

تو در پادشاهيش گردن فراز

ز دستور و گنجور و از تاج و تخت

ز کمی و بيشی و از ناز و بخت

همه بی نيازست و ما بنده ايم

بفرمان و رايش سرافگنده ايم

شب و روز و گردان سپهر آفريد

خور و خواب و تندی و مهر آفريد

جز او را مدان کردگار بلند

کزو شادمانی و زو مستمند

شگفتی بگيتی ز رستم بس است

کزو داستان بر دل هرکس است

سر مايه ی مردی و جنگ ازوست

خردمندی و دانش و سنگ ازوست

بخشکی چو پيل و بدريا نهنگ

خردمند و بينادل و مرد سنگ

کنون رزم کاموس پيش آوريم

ز دفتر بگفتار خويش آوريم

چو لشکر بيامد براه چرم

کلات از بر و زير آب ميم

همی ياد کردند رزم فرود

پشيمانی و درد و تيمار بود

همه دل پر از درد و از بيم شاه

دو ديده پر از خون و تن پر گناه

چنان شرمگين نزد شاه آمدند

جگر خسته و پر گناه آمدند

برادرش را کشته بر بی گناه

بدشمن سپرده نگين و کلاه

همه يکسره دست کرده بکش

برفتند پيشش پرستار فش

بديشان نگه کرد خسرو بخشم

دلش پر ز درد و پر از خون دو چشم

بيزدان چنين گفت کای دادگر

تو دادی مرا هوش و رای و هنر

همی شرم دارم من از تو کنون

تو آگه تری بی شک از چند و چون

وگرنه بفرمودمی تا هزار

زدندی بميدان پيکار دار

تن طوس را دار بودی نشست

هرانکس که با او ميان را ببست

ز کين پدر بودم اندر خروش

دلش داشتم پر غم و درد و جوش

کنون کينه نو شد ز کين فرود

سر طوس نوذر ببايد درود

بگفتم که سوی کلات و چرم

مرو گر فشانند بر سر درم

کزان ره فرودست و با مادرست

سپهبد نژادست و کنداور است

دمان طوس نامدار ناهوشيار

چرا برد لشکر بسوی حصار

کنون لاجرم کردگار سپهر

ز طوس و ز لشکر ببريد مهر

بد آمد بگودرزيان بر ز طوس

که نفرين برو باد و بر پيل و کوس

همی خلعت و پندها دادمش

بجنگ برادر فرستادمش

جهانگير چون طوس نوذر مباد

چنو پهلوان پيش لشکر مباد

دريغ آن فرود سياوش دريغ

که با زور و دل بود و با گرز و تيغ

بسان پدر کشته شد بی گناه

بدست سپهدار من با سپاه

بگيتی نباشد کم از طوس کس

که او از در بند چاهست و بس

نه در سرش مغز و نه در تنش رگ

چه طوس فرومايه پيشم چه سگ

ز خون برادر بکين پدر

همی گشت پيچان و خسته جگر

سپه را همه خوار کرد و براند

ز مژگان همی خون برخ برفشاند

در بار دادن بريشان ببست

روانش بمرگ برادر بخست

بزرگان ايران بماتم شدند

دليران بدرگاه رستم شدند

بپوزش که اين بودنی کار بود

کرا بود آهنگ رزم فرود

بدانگه کجا کشته شد پور طوس

سر سرکشان خيره گشت از فسوس

همان نيز داماد او ريونيز

نبود از بد بخت مانند چيز

که دانست نام و نژاد فرود

کجا شاه را دل بخواهد شخود

تو خواهشگری کن که برناست شاه

مگر سر بپيچد ز کين سپاه

نه فرزند کاوس کی ريونيز

بجنگ اندرون کشته شد زار نيز

که کهتر پسر بود و پرخاشجوی

دريغ آنچنان خسرو ماهروی

چنين است انجام و فرجام جنگ

يکی تاج يابد يکی گور تنگ

چو شد روی گيتی ز خورشيد زرد

بخم اندر آمد شب لاژورد

تهمتن بيامد بنزديک شاه

ببوسيد خاک از در پيشگاه

چنين گفت مر شاه را پيلتن

که بادا سرت برتر از انجمن

بخواهشگری آمدم نزد شاه

همان از پی طوس و بهر سپاه

چنان دان که کس بی بهانه نمرد

ازين در سخنها ببايد شمرد

و ديگر کزان بدگمان بدسپاه

که فرخ برادر نبد نزد شاه

همان طوس تندست و هشيار نيست

و ديگر که جان پسر خوار نيست

چو در پيش او کشته شد ريونيز

زرسپ آن جوان سرافراز نيز

گر او برفروزد نباشد شگفت

جهانجوی را کين نبايد گرفت

بدو گفت خسرو که ای پهلوان

دلم پر ز تيمار شد زان جوان

کنون پند تو داروی جان بود

وگر چه دل از درد پيچان بود

بپوزش بيامد سپهدار طوس

بپيش سپهبد زمين داد بوس

همی آفرين کرد بر شهريار

که نوشه بدی تا بود روزگار

زمين بنده ی تاج و تخت تو باد

فلک مايه ی فر و بخت تو باد

منم دل پر از غم ز کردار خويش

بغم بسته جان را ز تيمار خويش

همان نيز جانم پر از شرم شاه

زبان پر ز پوزش روان پر گناه

ز پاکيزه جان و فرود و زرسپ

همی برفروزم چو آذرگشسپ

اگر من گنهکارم از انجمن

همی پيچم از کرده ی خويشتن

بويژه ز بهرام وز ريونيز

همی جان خويشم نيايد بچيز

اگر شاه خشنود گردد ز من

وزين نامور بی گناه انجمن

شوم کين اين ننگ بازآورم

سر شيب را برفراز آورم

همه رنج لشکر بتن برنهم

اگر جان ستانم اگر جان دهم

ازين پس بتخت و کله ننگرم

جز از ترک رومی نبيند سرم

ز گفتار او شاد شد شهريار

دلش تازه شد چون گل اندر بهار

چو تاج خور روشن آمد پديد

سپيده ز خم کمان بردميد

سپهبد بيامد بنزديک شاه

ابا او بزرگان ايران سپاه

بديشان چنين گفت شاه جهان

که هرگز پی کين نگردد نهان

ز تور و ز سلم اندر آمد سخن

ازان کين پيشين و رزم کهن

چنين ننگ بر شاه ايران نبود

زمين پر ز خون دليران نبود

همه کوه پر خون گودرزيان

بزنار خونين ببسته ميان

همان مرغ و ماهی بريشان بزار

بگريد بدريا و بر کوهسار

از ايران همه دشت تورانيان

سر و دست و پايست و پشت و ميان

شما را همه شادمانيست رای

بکينه نجنبد همی دل ز جای

دليران همه دست کرده بکش

بپيش خداوند خورشيدفش

همه همگنان خاک دادند بوس

چو رهام و گرگين، چو گودرز و طوس

چو خراد با زنگه ی شاوران

دگر بيژن و گيو و کنداوران

که ای شاه ني کاختر و شيردل

ببرده ز شيران بشمشير دل

همه يک بيک پيش تو بند هايم

ز تشوير خسرو سرافگنده ايم

اگر جنگ فرمان دهد شهريار

همه سرفشانيم در کارزار

سپهدار پس گيو را پيش خواند

بتخت گرانمايگان برنشاند

فراوانش بستود و بنواختش

بسی خلعت و نيکوی ساختش

بدو گفت کاندر جهان رنج من

تو بردی و بی بهری از گنج من

نبايد که بی رای تو پيل و کوس

سوی جنگ راند سپهدار طوس

بتندی مکن سهمگين کار خرد

که روشن روان باد بهرام گرد

ز گفتار بدگوی وز نام و ننگ

جهان کرد بر خويشتن تار و تنگ

درم داد و روزی دهان را بخواند

بسی با سپهبد سخنها براند

همان رای زد با تهمتن بران

چنين تا رخ روز شد در نهان

چو خورشيد بر زد سنان از نشيب

شتاب آمد از رفتن با نهيب

سپهبد بيامد بنزديک شاه

ابا گيو گودرز و چندی سپاه

بدو داد شاه اختر کاويان

بران سان که بودی برسم کيان

ز اختر يکی روز فرخ بجست

که بيرون شدن را کی آيد درست

همی رفت با کوس خسرو بدشت

بدان تا سپهبد بدو برگذشت

يکی لشکری همچو کوه سياه

گذشتند بر پيش بيدار شاه

پس لشکر اندر سپهدار طوس

بيامد بر شه زمين داد بوس

برو آفرين کرد و بر شد خروش

جهان آمد از بانگ اسپان بجوش

يکی ابر بست از بر گرد سم

برآمد خروشيدن گاو دم

ز بس جوشن و کاويانی درفش

شده روی گيتی سراسر بنفش

تو خورشيد گفتی به آب اندر است

سپهر و ستاره بخواب اندر است

نهاد از بر پيل پيروزه مهد

همی رفت زين گونه تا رود شهد

هيونی بکردار باد دمان

بدش نزد پيران هم اندر زمان

که من جنگ را گردن افراخته

سوی رود شهد آمدم ساخته

چو بشنيد پيران غمی گشت سخت

فروبست بر پيل ناکام رخت

برون رفت با نامداران خويش

گزيده دلاور سواران خويش

که ايران سپه را ببيند که چيست

سرافراز چندست و با طوس کيست

رده برکشيدند زان سوی رود

فرستاد نزد سپهبد درود

وزين روی لشکر بياورد طوس

درفش همايون و پيلان و کوس

سپهدار پيران يکی چرپ گوی

ز ترکان فرستاد نزديک اوی

بگفت آنک من با فرنگيس و شاه

چه کردم ز خوبی بهر جايگاه

ز درد سياوش خروشان بدم

چو بر آتش تيز جوشان بدم

کنون بار ترياک زهر آمدست

مرا زو همه رنج بهر آمدست

دل طوس غمگين شد از کار اوی

بپيچيد زان درد و پيکار اوی

چنين داد پاسخ که از مهر تو

فراوان نشانست بر چهر تو

سر آزاد کن دور شو زين ميان

ببند اين در بيم و راه زيان

بر شاه ايران شوی با سپاه

مکافات يابی به نيکی ز شاه

بايران ترا پهلوانی دهد

همان افسر خسروانی دهد

چو ياد آيدش خوب کردار تو

دلش رنجه گردد ز تيمار تو

چنين گفت گودرز و گيو و سران

بزرگان و تيمارکش مهتران

سراينده ی پاسخ آمد چو باد

بنزديک پيران ويسه نژاد

بگفت آنچ بشنيد با پهلوان

ز طوس و ز گودرز روشن روان

چنين داد پاسخ که من روز و شب

بياد سپهبد گشايم دو لب

شوم هرچ هستند پيوند من

خردمند کو بشنود پند من

بايران گذارم بر و بوم و رخت

سر نامور بهتر از تاج و تخت

وزين گفتتها بود مغزش تهی

همی جست نو روزگار بهی

هيونی برافگند هنگام خواب

فرستاد نزديک افراسياب

کزايران سپاه آمد و پيل و کوس

همان گيو و گودرز و رهام و طوس

فراوان فريبش فرستاده ام

ز هر گونه ای بندها داده ام

سپاهی ز جنگاوران برگزين

که بر زين شتابش بيايد ز کين

مگر بومشان از بنه برکنيم

بتخت و بگنج آتش اندر زنيم

وگر نه ز کين سياوش سپاه

نياسايد از جنگ هرگز نه شاه

چو بشنيد افراسياب اين سخن

سران را بخواند از همه انجمن

يکی لشکری ساخت افراسياب

که تاريک شد چشمه ی آفتاب

دهم روز لشکر بپيران رسيد

سپاهی کزو شد زمين ناپديد

چو لشکر بياسود روزی بداد

سپه برگرفت و بنه برنهاد

ز پيمان بگرديد وز ياد عهد

بيامد دمان تا لب رود شهد

طلايه بيامد بنزديک طوس

که بربند بر کوهه ی پيل کوس

که پيران نداند سخن جز فريب

چو داند که تنگ اندر آمد نهيب

درفش جفا پيشه آمد پديد

سپه بر لب رود صف برکشيد

بياراست لشکر سپهدار طوس

بهامون کشيدند پيلان و کوس

دو رويه سپاه اندر آمد چو کوه

سواران ترکان و ايران گروه

چنان شد ز گرد سپاه آفتاب

که آتش برآمد ز دريای آب

درخشيدن تيغ و ژوپين و خشت

تو گفتی شب اندر هوا لاله کشت

ز بس ترگ زرين و زرين سپر

ز جوشن سواران زرين کمر

برآمد يکی ابر چون سندروس

زمين گشت از گرد چون آبنوس

سر سروران زير گرز گران

چو سندان شد و پتک آهنگران

ز خون رود گفتی ميستان شدست

ز نيزه هوا چون نيستان شدست

بسی سر گرفتار دام کمند

بسی خوار گشته تن ارجمند

کفن جوشن و بستر از خون و خاک

تن نازديده بشمشير چاک

زمين ارغوان و زمان سندروس

سپهر و ستاره پرآوای کوس

اگر تاج جويد جهانجوی مرد

وگر خاک گردد بروز نبرد

بناکام می رفت بايد ز دهر

چه زو بهر ترياک يابی چه زهر

ندانم سرانجام و فرجام چيست

برين رفتن اکنون ببايد گريست

يکی نامداری بد ارژنگ نام

بابر اندر آورده از جنگ نام

برآورد از دشت آورد گرد

از ايرانيان جست چندی نبرد

چو از دور طوس سپهبد بديد

بغريد و تيغ از ميان برکشيد

بپور زره گفت نام تو چيست

ز ترکان جنگی ترا يار کيست

بدو گفت ارژنگ جنگی منم

سرافراز و شير درنگی منم

کنون خاک را از تو رخشان کنم

بوردگه برسرافشان کنم

چو گفتار پور زره شد ببن

سپهدار ايران شنيد اين سخن

بپاسخ نديد ايچ رای درنگ

همان آبداری که بودش بچنگ

بزد بر سر و ترگ آن نامدار

تو گفتی تنش سر نياورد بار

برآمد ز ايران سپه بوق و کوس

که پيروز بادا سرافراز طوس

غمی گشت پيران ز توران سپاه

ز ترکان تهی ماند آوردگاه

دليران توران و کنداوران

کشيدند شمشير و گرز گران

که يکسر بکوشيم و جنگ آوريم

جهان بر دل طوس تنگ آوريم

چنين گفت هومان که امروز جنگ

بسازيد و دل را مداريد تنگ

گر ايدونک زيشان يکی نامور

ز لشکر برارد به پيکار سر

پذيره فرستيم گردی دمان

ببينيم تا بر که گردد زمان

وزيشان بتندی نجوييد جنگ

ببايد يک امروز کردن درنگ

بدانگه که لشکر بجنبد ز جای

تبيره برآيد ز پرده سرای

همه يکسره گرزها برکشيم

يکی از لب رود برتر کشيم

بانبوه رزمی بسازيم سخت

اگر يار باشد جهاندار و بخت

باسپ عقاب اندر آورد پای

برانگيخت آن بارگی را ز جای

تو گفتی يکی باره ی آهنست

وگر کوه البرز در جوشنست

به پيش سپاه اندر آمد بجنگ

يکی خشت رخشان گرفته بچنگ

بجنبيد طوس سپهبد ز جای

جهان پر شد از ناله ی کر نای

بهومان چنين گفت کای شوربخت

ز پاليز کين برنيامد درخت

نمودم بارژنگ يک دست برد

که بود از شما نامبردار و گرد

تو اکنون همانا بکين آمدی

که با خشت بر پشت زين آمدی

بجان و سر شاه ايران سپاه

که بی جوشن و گرز و رومی کلاه

بجنگ تو آيم بسان پلنگ

که از کوه يازد بنخچير چنگ

ببينی تو پيکار مردان مرد

چو آورد گيرم بدشت نبرد

چنين پاسخ آورد هومان بدوی

که بيشی نه خوبست بيشی مجوی

گر ايدونک بيچاره ای را زمان

بدست تو آمد مشو در گمان

بجنگ من ارژنگ روز نبرد

کجا داشتی خويشتن را بمرد

دليران لشکر ندارند شرم

نجوشد يکی را برگ خون گرم

که پيکار ايشان سپهبد کند

برزم اندرون دستشان بد کند

کجا بيژن و گيو آزادگان

جهانگير گودرز کشوادگان

تو گر پهلوانی ز قلب سپاه

چرا آمدستی بدين رزمگاه

خردمند بيگانه خواند ترا

هشيوار ديوانه خواند ترا

تو شو اختر کاويانی بدار

سپهبد نيايد سوی کارزار

نگه کن که خلعت کرا داد شاه

ز گردان که جويد نگين و کلاه

بفرمای تا جنگ شير آورند

زبردست را دست زير آورند

اگر تو شوی کشته بر دست من

بد آيد بدان نامدار انجمن

سپاه تو بی يار و بيجان شوند

اگر زنده مانند پيچان شوند

و ديگر که گر بشنوی گفت راست

روان و دلم بر زبانم گواست

که پر درد باشم ز مردان مرد

که پيش من آيند روز نبرد

پس از رستم زال سام سوار

نديدم چو تو نيز يک نامدار

پدر بر پدر نامبردار و شاه

چو تو جنگجويی نيايد سپاه

تو شو تا ز لشکر يکی نامجوی

بيايد بروی اندر آريم روی

بدو گفت طوس ای سرافراز مرد

سپهبد منم هم سوار نبرد

تو هم نامداری ز توران سپاه

چرا رای کردی بوردگاه

دلت گر پذيرد يکی پند من

بجويی بدين کار پيوند من

کزين کينه تا زنده ماند يکی

نياسود خواهد سپاه اندکی

تو با خويش وپيوند و چندين سوار

همه پهلوان و همه نامدار

بخيره مده خويشتن را بباد

ببايد که پند من آيدت ياد

سزاوار کشتن هرآنکس که هست

بمان تا بيازند بر کينه دست

کزين کينه مرد گنهکار هيچ

رهايی نيابد خرد را مپيچ

مرا شاه ايران چنين داد پند

که پيران نبايد که يابد گزند

که او ويژه پروردگار منست

جهانديده و دوستدار منست

به بيداد بر خيره با او مکوش

نگه کن که دارد بپند تو گوش

چنين گفت هومان به بيداد و داد

چو فرمان دهد شاه فرخ نژاد

بران رفت بايد ببيچارگی

سپردن بدو دل بيکبارگی

همان رزم پيران نه بر آرزوست

که او راد و آزاده و نيک خوست

بدين گفت و گوی اندرون بود طوس

که شد گيو را روی چون سندروس

ز لشکر بيامد بکردار باد

چنين گفت کای طوس فرخ نژاد

فريبنده هومان ميان دو صف

بيامد دمان بر لب آورده کف

کنون با تو چندين چه گويد براز

ميان دو صف گفت و گوی دراز

سخن جز بشمشير با او مگوی

مجوی از در آشتی هيچ روی

چو بشنيد هومان برآشفت سخت

چنين گفت با گيو بيدار بخت

ايا گم شده بخت آزادگان

که گم باد گودرز کشوادگان

فراوان مرا ديده ای روز جنگ

بوردگه تيغ هندی بچنگ

کس از تخم کشواد جنگی نماند

که منشور تيغ مرا برنخواند

ترا بخت چون روی آهرمنست

بخان تو تا جاودان شيونست

اگر من شوم کشته بر دست طوس

نه برخيزد آيين گوپال و کوس

بجايست پيران و افراسياب

بخواهد شدن خون من رود آب

نه گيتی شود پاک ويران ز من

سخن راند بايد بدين انجمن

وگر طوس گردد بدستم تباه

يکی ره نيابند ز ايران سپاه

تو اکنون بمرگ برادر گری

چه با طوس نوذر کنی داوری

بدو گفت طوس اين چه آشفتنست

بدين دشت پيکار تو با منست

بيا تا بگرديم و کين آوريم

بجنگ ابروان پر ز چين آوريم

بدو گفت هومان که دادست مرگ

سری زير تاج و سری زير ترگ

اگر مرگ باشد مرا بی گمان

بوردگه به که آيد زمان

بدست سواری که دارد هنر

سپهبدسر و گرد و پرخاشخر

گرفتند هر دو عمود گران

همی حمله برد آن برين اين بران

ز می گشت گردان و شد روز تار

يکی ابر بست از بر کارزار

تو گفتی شب آمد بريشان بروز

نهان گشت خورشيد گيتی فروز

ازان چاک چاک عمود گران

سرانشان چو سندان آهنگران

بابر اندرون بانگ پولاد خاست

بدريای شهد اندرون باد خاست

ز خون بر کف شير کفشير بود

همه دشت پر بانگ شمشير بود

خم آورد رويين عمود گران

شد آهن به کردار چاچی کمان

تو گفتی که سنگ است سر زير ترگ

سيه شد ز خم يلان روی مرگ

گرفتند شمشير هندی بچنگ

فرو ريخت آتش ز پولاد و سنگ

ز نيروی گردنکشان تيغ تيز

خم آورد و در زخم شد ريز ريز

همه کام پرخاک و پر خاک سر

گرفتند هر دو دوال کمر

ز نيروی گردان گران شد رکيب

يکی را نيامد سر اندر نشيب

سپهبد ترکش آورد چنگ

کمان را بزه کرد و تيغ خدنگ

بران نامور تيرباران گرفت

چپ و راست جنگ سواران گرفت

ز پولاد پيکان و پر عقاب

سپر کرد بر پيش روی آفتاب

جهان چون ز شب رفته دو پاس گشت

همه روی کشور پر الماس گشت

ز تير خدنگ اسپ هومان بخست

تن بارگی گشت با خاک پست

سپر بر سر آورد و ننمود روی

نگه داشت هومان سر از تير اوی

چو او را پياده بران رزمگاه

بديدند گفتند توران سپاه

که پردخت ماند کنون جای اوی

ببردند پرمايه بالای اوی

چو هومان بران زين توزی نشست

يکی تيغ بگرفت هندی بدست

که آيد دگر باره بر جنگ طوس

شد از شب جهان تيره چون آبنوس

همه نامداران پرخاشجوی

يکايک بدو در نهادند روی

چو شد روز تاريک و بيگاه گشت

ز جنگ يلان دست کوتاه گشت

بپيچيد هومان جنگی عنان

سپهبد بدو راست کرده سنان

بنزديک پيران شد از رزمگاه

خروشی برآمد ز توران سپاه

ز تو خشم گردنکشان دور باد

درين جنگ فرجام ما سور باد

که چون بود رزم تو ای نامجوی

چو با طوس روی اندر آمد بروی

همه پاک ما دل پر از خون بديم

جز ايزد نداند که ما چون بديم

بلشکر چنين گفت هومان شير

که ای رزم ديده سران دلير

چو روشن شود تيره شب روز ماست

که اين اختر گيتی افروز ماست

شما را همه شادکامی بود

مرا خوبی و نيکنامی بود

ز لشکر همی برخروشيد طوس

شب تيره تا گاه بانگ خروس

همی گفت هومان چه مرد منست

که پيل ژيان هم نبرد منست

چو چرخ بلند از شبه تاج کرد

شمامه پراگند بر لاژورد

طلايه ز هر سو برون تاختند

بهر پرده ای پاسبان ساختند

چو برزد سر از برج خرچنگ شيد

جهان گشت چون روی رومی سپيد

تبيره برآمد ز هر دو سرای

جهان شد پر از ناله ی کر نای

هوا تيره گشت از فروغ درفش

طبر خون و شبگون و زرد و بنفش

کشيده همه تيغ و گرز و سنان

همه جنگ را گرد کرده عنان

تو گفتی سپهر و زمان و زمين

بپوشد همی چادر آهنين

بپرده درون شد خور تابناک

ز جوش سواران و از گرد و خاک

ز هرای اسپان و آوای کوس

همی آسمان بر زمين داد بوس

سپهدار هومان دمان پيش صف

يکی خشت رخشان گرفته بکف

همی گفت چون من برايم بجوش

برانگيزم اسپ و برارم خروش

شما يک بيک تيغها برکشيد

سپرهای چينی بسر در کشيد

مبينيد جز يال اسپ و عنان

نشايد کمان و نبايد سنان

عنان پاک بر يال اسپان نهيد

بدانسان که آيد خوريد و دهيد

بپيران چنين گفت کای پهلوان

تو بگشای بند سليح گوان

ابا گنج دينار جفتی مکن

ز بهر سليح ايچ زفتی مکن

که امروز گرديم پيروزگر

بيابد دل از اختر نيک بر

وزين روی لشکر سپهدار طوس

بياراست برسان چشم خروش

بروبر يلان آفرين خواندند

ورا پهلوان زمين خواندند

که پيروزگر بود روز نبرد

ز هومان ويسه برآورد گرد

سپهبد بگودرز کشواد گفت

که اين راز بر کس نبايد نهفت

اگر لشکر ما پذيره شوند

سواران بدخواه چيره شوند

همه دست يکسر بيزدان زنيم

منی از تن خويش بفگنيم

مگر دست گيرد جهاندار ما

وگر نه بد است اختر کار ما

کنون نامداران زرينه کفش

بباشيد با کاويانی درفش

ازين کوه پايه مجنبيد هيچ

نه روز نبرد است و گاه بسيچ

همانا که از ما بهر يک دويست

فزونست بدخواه اگر بيش نيست

بدو گفت گودرز اگر کردگار

بگرداند از ما بد روزگار

به بيشی و کمی نباشد سخن

دل و مغز ايرانيان بد مکن

اگر بد بود بخشش آسمان

بپرهيز و بيشی نگردد زمان

تو لشکر بيارای و از بودنی

روان را مکن هيچ بشخودنی

بياراست لشکر سپهدار طوس

بپيلان جنگی و مردان و کوس

پياده سوی کوه شد با بنه

سپهدار گودرز بر ميمنه

رده برکشيده همه يکسره

چو رهام گودرز بر ميسره

ز ناليدن کوس با کرنای

همی آسمان اندر آمد ز جای

دل چرخ گردان بدو چاک شد

همه کام خورشيد پرخاک شد

چنان شد که کس روی هامون نديد

ز بس گرد کز رزمگه بردميد

بباريد الماس از تيره ميغ

همی آتش افروخت از گرز و تيغ

سنانهای رخشان و تيغ سران

درفش از بر و زير گرز گران

هوا گفتی از گرز و از آهنست

زمين يکسر از نعل در جوشنست

چو دريای خون شد همه دشت و راغ

جهان چون شب و تيغها چون چراغ

ز بس ناله ی کوس با کرنای

همی کس ندانست سر را ز پای

سپهبد به گودرز گفت آن زمان

که تاريک شد گردش آسمان

مرا گفته بود اين ستاره شناس

که امروز تا شب گذشته سه پاس

ز شمشير گردان چو ابر سياه

همی خون فشاند بوردگاه

سرانجام ترسم که پيروزگر

نباشد مگر دشمن کينه ور

چو شيدوش و رهام و گستهم و گيو

زره دار خراد و برزين نيو

ز صف در ميان سپاه آمدند

جگر خسته و کينه خواه آمدند

بابر اندر آمد ز هر سو غريو

بسان شب تار و انبوه ديو

وزان روی هومان بکردار کوه

بياورد لشکر همه همگروه

وزان پس گزيدند مردان مرد

که بردشت سازند جای نبرد

گرازه سر گيوگان با نهل

دو گرد گرانمايه ی شيردل

چو رهام گودرز و فرشيدورد

چو شيدوش و لهاک شد هم نبرد

ابا بيژن گيو کلباد را

که بر هم زدی آتش و باد را

ابا شطرخ نامور گيو را

دو گرد گرانمايه ی نيو را

چو گودرز و پيران و هومان و طوس

نبد هيچ پيدا درنگ و فسوس

چنين گفت هومان که امروز کار

نبايد که چون دی بود کارزار

همه جان شيرين بکف برنهيد

چو من برخروشم دميد و دهيد

تهی کرد بايد ازيشان زمين

نبايد که آيند زين پس بکين

بپيش اندر آمد سپهدار طوس

پياده بياورد و پيلان و کوس

صفی برکشيدند پيش سوار

سپردار و ژوپي نور و نيزه دار

مجنبيد گفت ايچ از جای خويش

سپر با سنان اندراريد پيش

ببينيم تا اين نبرده سران

چگونه گزارند گرز گران

ز ترکان يکی بود بازور نام

بافسوس بهر جای گسترده کام

بياموخته کژی و جادوی

بدانسته چينی و هم پهلوی

چنين گفت پيران بافسون پژوه

کز ايدر برو تا سر تيغ کوه

يکی برف و سرما و باد دمان

بريشان بياور هم اندر زمان

هوا تيره گون بود از تير ماه

همی گشت بر کوه ابر سياه

چو بازور در کوه شد در زمان

برآمد يکی برف و باد دمان

همه دست آن نيزه داران ز کار

فروماند از برف در کارزار

ازان رستخيز و دم زمهرير

خروش يلان بود و باران تير

بفرمود پيران که يکسر سپاه

يکی حمله سازيد زين رزمگاه

چو بر نيزه بر دستهاشان فسرد

نياراست بنمود کس دست برد

وزان پس برآورد هومان غريو

يکی حمله آورد برسان ديو

بکشتند چندان ز ايران سپاه

که دريای خون گشت آوردگاه

در و دشت گشته پر از برف و خون

سواران ايران فتاده نگون

ز کشته نبد جای رفتن بجنگ

ز برف و ز افگنده شد جای تنگ

سيه گشت در دشت شمشير و دست

بروی اندر افتاده برسان مست

نبد جای گردش دران رزمگاه

شده دست لشکر ز سرما تباه

سپهدار و گردنکشان آن زمان

گرفتند زاری سوی آسمان

که ای برتر از دانش و هوش و رای

نه در جای و بر جای و نه زير جای

همه بنده ی پرگناه توايم

به بيچارگی دادخواه توايم

ز افسون و از جادوی برتری

جهاندار و بر داوران داوری

تو باشی به بيچارگی دستگير

تواناتر از آتش و زمهرير

ازين برف و سرما تو فريادرس

نداريم فريادرس جز تو کس

بيامد يکی مرد دانش پژوه

برهام بنمود آن تيغ کوه

کجا جای بازور نستوه بود

بر افسون و تنبل بران کوه بود

بجنبيد رهام زان رزمگاه

برون تاخت اسپ از ميان سپاه

زره دامنش را بزد بر کمر

پياده برآمد بران کوه سر

چو جادو بديدش بيامد بجنگ

عمودی ز پولاد چينی بچنگ

چو رهام نزديک جادو رسيد

سبک تيغ تيز از ميان برکشيد

بيفگند دستش بشمشير تيز

يکی باد برخاست چون رستخيز

ز روی هوا ابر تيره ببرد

فرود آمد از کوه رهام گرد

يکی دست با زور جادو بدست

بهامون شد و بارگی برنشست

هوا گشت زان سان که از پيش بود

فروزنده خورشيد را رخ نمود

پدر را بگفت آنچ جادو چه کرد

چه آورد بر ما بروز نبرد

بديدند ازان پس دليران شاه

چو دريای خون گشته آوردگاه

همه دشت کشته ز ايرانيان

تن بی سران سر بی تنان

چنين گفت گودز آنگه بطوس

که نه پيل ماند و نه آوای کوس

همه يکسره تيغها برکشيم

براريم جوش ار کشند ار کشيم

همانا که ما را سر آمد زمان

نه روز نبردست و تير و کمان

بدو گفت طوس ای جهانديده مرد

هوا گشت پاک و بشد باد سرد

چرا سر همی داد بايد بباد

چو فريادرس فره و زور داد

مکن پيشدستی تو در جنگ ما

کنند اين دليران خود اهنگ ما

بپيش زمانه پذيره مشو

بنزديک بدخواه خيره مشو

تو در قلب با کاويانی درفش

همی دار در چنگ تيغ بنفش

سوی ميمنه گيو و بيژن بهم

نگهبانش بر ميسره گستهم

چو رهام و شيدوش بر پيش صف

گرازه بکين برلب آورده کف

شوم برکشم گرز کين از ميان

کنم تن فدی پيش ايرانيان

ازين رزمگه برنگردانم اسپ

مگر خاک جايم بود چون زرسپ

اگر من شوم کشته زين رزمگاه

تو برکش سوی شاه ايران سپاه

مرا مرگ نامی تر از سرزنش

بهر جای بيغاره ی بدکنش

چنين است گيتی پرآزار و درد

ازو تا توان گرد بيشی مگرد

فزونيش يک روز بگزايدت

ببودن زمانی نيفزايدت

دگر باره بر شد دم کرنای

خروشيدن زنگ و هندی درای

ز بانگ سواران پرخاشخر

درخشيدن تيغ و زخم تبر

ز پيکان و از گرز و ژوپين و تير

زمين شد بکردار دريای قير

همه دشت بی تن سر و يال بود

همه گوش پر زخم گوپال بود

چو شد رزم ترکان برين گونه سخت

نديدند ايرانيان روی بخت

همی تيره شد روی اختر درشت

دليران بدشمن نمودند پشت

چو طوس و چو گودرز و گيو دلير

چو شيدوش و بيژن چو رهام شير

همه برنهادند جان را بکف

همه رزم جستند بر پيش صف

هرآنکس که با طوس در جنگ بود

همه نامدار و کنارنگ بود

بپيش اندرون خون همی ريختند

يلان از پس پشت بگريختند

يکی موبدی طوس يل را بخواند

پس پشت تو گفت جنگی نماند

نبايد کت اندر ميان آورند

بجان سپهبد زيان آورند

به گيو دلير آن زمان طوس گفت

که با مغز لشکر خرد نيست جفت

که ما را بدين گونه بگذاشتند

چنين روی از جنگ برگاشتند

برو بازگردان سپه را ز راه

ز بيغاره ی دشمن و شرم شاه

بشد گيو و لشکر همه بازگشت

پر از کشته ديدند هامون و دشت

سپهبد چنين گفت با مهتران

که اينست پيکار جنگ آوران

کنون چون رخ روز شد تيره گون

همه روی کشور چو دريای خون

يکی جای آرام بايد گزيد

اگر تيره شب خود توان آرميد

مگر کشته يابد بجای مغاک

يکی بستر از ريگ و چادر ز خاک

همه بازگشتند يکسر ز جنگ

ز خويشان روان خسته و سر ز ننگ

سر از کوه برزد همانگاه ماه

چو بر تخت پيروزه، پيروز شاه

سپهدار پيران سپه را بخواند

همی گفت زيشان فراوان نماند

بدانگه که دريای ياقوت زرد

زند موج بر کشور لاژورد

کسی را که زنده ست بيجان کنيم

بريشان دل شاه پيچان کنيم

برفتند با شادمانی زجای

نشستند بر پيش پرده سرای

همه شب ز آوای چنگ و رباب

سپه را نيامد بران دشت خواب

وزين روی لشکر همه مستمند

پدر بر پسر سوگوار و نژند

همه دشت پر کشته و خسته بود

بخون بزرگان زمين شسته بود

چپ و راست آوردگه دست و پای

نهادن ندانست کس پا بجای

همه شب همی خسته برداشتند

چو بيگانه بد خوار بگذاشتند

بر خسته آتش همی سوختند

گسسته ببستند و بردوختند

فراوان ز گودرزيان خسته بود

بسی کشته بود و بسی بسته بود

چو بشنيد گودرز برزد خروش

زمين آمد از بانگ اسپان بجوش

همه مهتران جامه کردند چاک

بسربر پراگند گودرز خاک

همی گفت کاندر جهان کس نديد

به پيران سر اين بد که بر من رسيد

چرا بايدم زنده با پير سر

بخاک اندر افگنده چندين پسر

ازان روزگاری کجا زاده ام

ز خفتان ميان هيچ نگشاد هام

بفرجام چندين پسر ز انجمن

ببينم چنين کشته در پيش من

جدا گشته از من چو بهرام پور

چنان نامور شير خودکام پور

ز گودرز چون آگهی شد بطوس

مژه کرد پر خون و رخ سندروس

خروشی براورد آنگه بزار

فراوان بباريد خون در کنار

همی گفت اگر نوذر پاک تن

نکشتی بن و بيخ من بر چمن

نبودی مرا رنج و تيمار و درد

غم کشته و گرم دشت نبرد

که تا من کمر بر ميان بسته ام

بدل خسته ام گر بجان رسته ام

هم اکنون تن کشتگان را بخاک

بپوشيد جايی که باشد مغاک

سران بريده سوی تن بريد

بنه سوی کوه هماون بريد

برانيم لشکر همه همگروه

سراپرده و خيمه بر سوی کوه

هيونی فرستيم نزديک شاه

دلش برفروزد فرستد سپاه

بدين من سواری فرستاده ام

ورا پيش ازين آگهی داده ام

مگر رستم زال را با سپاه

سوی ما فرستد بدين رزمگاه

وگرنه ز ما نامداری دلير

نماند بوردگه بر چو شير

سپه برنشاند و بنه برنهاد

وزان کشتنگان کرد بسيار ياد

ازين سان همی رفت روز و شبان

پر از غم دل و ناچريده لبان

همه ديده پر خون و دل پر ز داغ

ز رنج روان گشته چون پر زاغ

چو نزديک کوه هماون رسيد

بران دامن کوه لشکر کشيد

چنين گفت طوس سپهبد بگيو

که ای پر خرد نامبردار نيو

سه روزست تا زين نشان تاختی

بخواب و بخوردن نپرداختی

بيا و بياسا و چيزی بخور

برامش و جامه بنمای سر

که من بی گمانم که پيران بجنگ

پس ما بيايد کنون بی درنگ

کسی را که آسود هتر زين گروه

به بيژن بمان و تو برشو بکوه

همه خستگان را سوی که کشيد

ز آسودگان لشکری برگزيد

چنين گفت کين کوه سر جای ماست

ببايد کنون خويشتن کرد راست

طلايه ز کوه اندر آمد بدشت

بدان تا بريشان نشايد گذشت

خروش نگهبان و آوای زنگ

تو گفتی بجوش آمد از کوه سنگ

هم آنگه برآمد ز چرخ آفتاب

جهان گشت برسان دريای آب

ز درگاه پيران برآمد خروش

چنان شد که برخيزد از خاک جوش

بهومان چنين گفت کاکنون بجنگ

نبايد همانا فراوان درنگ

سواران دشمن همه کشت هاند

وگر خسته از جنگ برگشته اند

بزد کوس و از دشت برخاست غو

همی رفت پيش سپه پيشرو

رسيدند ترکان بدان رزمگاه

همه رزمگه خيمه بد بی سپاه

بشد نزد پيران يکی مژده خواه

که کس نيست ايدر ز ايران سپاه

ز لشکر بشادی برآمد خروش

بفرمان پيران نهادند گوش

سپهبد چنين گفت با بخردان

که ای نامور پرهنر موبدان

چه سازيم و اين را چه دانيد رای

که اکنون ز دشمن تهی ماند جای

سواران لشکر ز پير و جوان

همه تيز گفتند با پهلوان

که لشکر گريزان شد از پيش ما

شکست آمد اندر بدانديش ما

يکی رزمگاهست پر خون و خاک

ازيشان نه هنگام بيم است و باک

ببايد پی دشمن اندر گرفت

ز مولش سزد گر بمانی شگفت

گريزان ز باد اندرآيد بب

به آيد ز موليدن ايدر شتاب

چنين گفت پيران که هنگام جنگ

شود سست پای شتاب از درنگ

سپاهی بکردار دريای آب

شدست انجمن پيش افراسياب

بمانيم تا آن سپاه گران

بيايند گردان و جنگ آوران

ازان پس بايران نمانيم کس

چنين است رای خردمند و بس

بدو گفت هومان که ای پهلوان

مرنجان بدين کار چندين روان

سپاهی بدان زور و آن جوش و دم

شدی روی دريا ازيشان دژم

کنون خيمه و گاه و پرده سرای

همه مانده برجای و رفته ز جای

چنان دان که رفتن ز بيچارگيست

نمودن بما پشت يکبارگيست

نمانيم تا نزد خسرو شوند

بدرگاه او لشکری نو شوند

ز زابلستان رستم آيد بجنگ

زيانی بود سهمگين زين درنگ

کنون ساختن بايد و تاختن

فسونها و نيرنگها ساختن

چو گودرز را با سپهدار طوس

درفش همايون و پيلان و کوس

همه بی گمانی بچنگ آوريم

بد آيد چو ايدر درنگ آوريم

چنين داد پاسخ بدو پهلوان

که بيداردل باش و روشن روان

چنان کن که ني کاختر و رای تست

که چرخ فلک زير بالای تست

پس لشکر اندر گرفتند راه

سپهدار پيران و توران سپاه

به لهاک فرمود کاکنون مايست

بگردان عنان با سواری دويست

بدو گفت مگشای بند از ميان

ببين تا کجايند ايرانيان

همی رفت لهاک برسان باد

ز خواب و ز خوردن نکرد ايچ ياد

چو نيمی ز تيره شب اندر گذشت

طلايه بديدش بتاريک دشت

خروش آمد از کوه و آوای زنگ

نديد ايچ لهاک جای درنگ

بنزديک پيران بيامد ز راه

بدو آگهی داد ز ايران سپاه

که ايشان بکوه هماون درند

همه بسته بر پيش راه گزند

بهومان بفرمود پيران که زود

عنان و رکيبت ببايد بسود

ببر چند بايد ز لشکر سوار

ز گردان گردنکش نامدار

که ايرانيان با درفش و سپاه

گرفتند کوه هماون پناه

ازين رزم رنج آيد اکنون بروی

خرد تيز کن چار هی کار جوی

گر آن مرد با کاويانی درفش

بياری، شود روی ايشان بنفش

اگر دستيابی بشمشير تيز

درفش و همه نيزه کن ريزريز

من اينک پس اندر چو باد دمان

بيايم نسازم درنگ و زمان

گزين کرد هومان ز لشکر سوار

سپردار و شمشيرزن س یهزار

چو خورشيد تابنده بنمود تاج

بگسترد کافور بر تخت عاج

پديد آمد از دور گرد سپاه

غو ديده بان آمد از ديده گاه

که آمد ز ترکان سپاهی پديد

بابر سيه گردشان برکشيد

چو بشنيد جوشن بپوشيد طوس

برآمد دم بوق و آوای کوس

سواران ايران همه همگروه

رده برکشيدند بر پيش کوه

چو هومان بديد آن سپاه گران

گراييدن گرز و تيغ سران

چنين گفت هومان بگودرز و طوس

کز ايران برفتيد با پيل و کوس

سوس شهر ترکان بکين آختن

بدان روی لشکر برون تاختن

کنون برگزيدی چو نخچير کوه

شدستی ز گردان توران ستوه

نيايدت زين کار خود شرم و ننگ

خور و خواب و آرام بر کوه و سنگ

چو فردا برآيد ز کوه آفتاب

کنم زين حصار تو دريای آب

بدانی که اين جای بيچارگيست

برين کوه خارا ببايد گريست

هيونی بپيران فرستاد زود

که انديشه ی ما دگرگونه بود

دگرگونه بود آنچ انداختيم

بريشان همی تاختن ساختيم

همه کوه يکسر سپاهست و کوس

درفش از پس پشت گودرز و طوس

چنان کن که چون بردمد چاک روز

پديد آيد از چرخ گيتی فروز

تو ايدر بوی ساخته با سپاه

شده روی هامون ز لشکر سياه

فرستاده نزديک پيران رسيد

بجوشيد چون گفت هومان شنيد

بيامد شب تيره هنگام خواب

همی راند لشکر بکردار آب

چو خورشيد زان چادر قيرگون

غمی شد بدريد و آمد برون

سپهبد بکوه هماون رسيد

ز گرد سپه کوه شد ناپديد

بهومان چنين گفت کز رزمگاه

مجنب و مجنبان از ايدر سپاه

شوم تا سپهدار ايرانيان

چه دارد بپا اختر کاويان

بکوه هماون که دادش نويد

بدين بودن اکنون چه دارد اميد

بيامد بنزديک ايران سپاه

سری پر ز کينه دلی پرگناه

خروشيد کای نامبردار طوس

خداوند پيلان و گوپال و کوس

کنون ماهيان اندر آمد به پنج

که تا تو همی رزم جويی برنج

ز گودرزيان آن کجا مهترند

بدان رزمگاهت همه بی سرند

تو چون غرم رفتستی اندر کمر

پر از داوری دل پر از کينه سر

گريزان و لشکر پس اندر دمان

بدام اندر آيی همی بی گمان

چنين داد پاسخ سرافراز طوس

که من بر دروغ تو دارم فسوس

پی کين تو افگندی اندر جهان

ز بهر سياوش ميان مهان

برين گونه تا چند گويی دروغ

دروغت بر ما نگيرد فروغ

علف تنگ بود اندران رزمگاه

ازان بر هماون کشيدم سپاه

کنون آگهی شد بشاه جهان

بيايد زمان تا زمان ناگهان

بزرگان لشکر شدند انجمن

چو دستان و چون رستم پيلتن

چو جنبيدن شاه کردم درست

نمانم بتوران بر و بوم و رست

کنون کامدی کار مردان ببين

نه گاه فريبست و روز کمين

چو بشنيد پيران ز هر سو سپاه

فرستاد و بگرفت بر کوه راه

بهر سو ز توران بيامد گروه

سپاه انجمن کرد بر گرد کوه

بريشان چو راه علف تنگ شد

سپهبد سوی چار هی جنگ شد

چنين گفت هومان بپيران گرد

که ما را پی کوه بايد سپرد

يکی جنگ سازيم کايرانيان

نبندند ازين پس بکينه ميان

بدو گفت پيران که بر ماست باد

نکردست با باد کس رزم ياد

ز جنگ پياده بپيچيد سر

شود تيره ديدار پرخاشخر

چو راه علف تنگ شد بر سپاه

کسی کوه خارا ندارد نگاه

همه لشکر آيد بزنهار ما

ازين پس نجويند پيکار ما

بريشان کنون جای بخشايش است

نه هنگام پيکار و آرايش است

رسيد اين سگالش بگودرز و طوس

سر سرکشان خيره گشت از فسوس

چنين گفت با طوس گودرز پير

که ما را کنون جنگ شد ناگزير

سه روز ار بود خوردنی بيش نيست

ز يکسو گشاده رهی پيش نيست

نه خورد و نه چيز و نه بار و بنه

چنين چند باشد سپه گرسنه

کنون چون شود روی خورشيد زرد

پديد آيد آن چادر لاژورد

ببايد گزيدن سواران مرد

ز بالا شدن سوی دشت نبرد

بسان شبيخون يکی رزم سخت

بسازيم تا چون بود يار بخت

اگر يک بيک تن بکشتن دهيم

وگر تاج گردنکشان برنهيم

چنين است فرجام آوردگاه

يکی خاک يابد يکی تاج و گاه

ز گودرز بشنيد طوس اين سخن

سرش گشت پردرد و کين کهن

ز يک سوی لشکر به بيژن سپرد

دگر سو بشيدوش و خراد گرد

درفش خجسته بگستهم داد

بسی پند و اندرزها کرد ياد

خود و گيو و گودرز و چندی سران

نهادند بر يال گرزگران

بسوی سپهدار پيران شدند

چو آتش بقلب سپه بر زدند

چو دريای خون شد همه رزمگاه

خروشی برآمد بلند از سپاه

درفش سپهبد بدو نيم شد

دل رزمجويان پر از بيم شد

چو بشنيد هومان خروش سپاه

نشست از بر تازی اسپی سياه

بيامد ز لشکر بسی کشته ديد

بسی بيهش از رزم برگشته ديد

فرو ريخت از ديده خون بر برش

يکی بانگ زد تند بر لشکرش

چنين گفت کايدر طلايه نبود

شما را ز کين ايچ مايه نبود

بهر يک ازيشان ز ما سيصدست

بوردگه خواب و خفتن بدست

هلا تيغ و گوپالها برکشيد

سپرهای چينی بسر در کشيد

ز هر سو بريشان بگيريد راه

کنون کز بره بر کشد تيغ ماه

رهايی نبايد که يابند هيچ

بدين سان چه بايد درنگ و بسيچ

برآمد خروشيدن کرنای

بهر سو برفتند گردان ز جای

گرفتندشان يکسر اندر ميان

سواران ايران چو شير ژيان

چنان آتش افروخت از ترگ و تيغ

که گفتی همی گرز بارد ز ميغ

شب تار و شمشير و گرد سپاه

ستاره نه پيدا نه تابنده ماه

ز جوشن تو گفتی ببار اندرند

ز تاری بدريای قار اندرند

بلشکر چنين گفت هومان که بس

ازين مهتران مفگنيد ايچ کس

همه پيش من دستگير آوريد

نبايد که خسته بتير آوريد

چنين گفت لشکر ببانگ بلند

که اکنون به بيچارگی دست بند

دهيد ار بگرز و بژوپين دهيد

سران را ز خون تاج بر سر نهيد

چنين گفت با گيو و رهام طوس

که شد جان ما بی گمان بر فسوس

مگر کردگار سپهر بلند

رهاند تن و جان ما زين گزند

اگر نه بچنگ عقاب اندريم

وگر زير دريای آب اندريم

يکی حمله بردند هر سه به هم

چو برخيزد از جای شير دژم

نديدند کس يال اسپ و عنان

ز تنگی بچشم اندر آمد سنان

چنين گفت هومان بواز تيز

که نه جای جنگست و راه گريز

برانگيخت از جايتان بخت بد

که تا بر تن بدکنش بد رسد

سه جنگ آور و خوار مايه سپاه

بماندند يکسر بدين رزمگاه

فراوان ز رستم گرفتند ياد

کجا داد در جنگ هر جای داد

ز شيدوش، وز بيژن گستهم

بسی ياد کردند بر بيش و کم

که باری کسی را ز ايران سپاه

بدی يارمان اندرين رزمگاه

نه ايدر به پيکار و جنگ آمديم

که خيره بکام نهنگ آمديم

دريغ آن در و گاه شاه جهان

که گيرند ما را کنون ناگهان

تهمتن به زاولستانست و زال

شود کار ايران کنون تال و مال

همی آمد آوای گوپال و کوس

بلشکر همی دير شد گيو و طوس

چنين گفت شيدوش و گستهم شير

که شد کار پيکار سالار دير

به بيژن گرازه همی گفت باز

که شد کار سالار لشکر دراز

هوا قير گون و زمين آبنوس

همی آمد از دشت آوای کوس

برفتند گردان بر آوای اوی

ز خون بود بر دشت هر جای جوی

ز گردان نيو و ز نيروی چنگ

تو گفتی برآمد ز دريا نهنگ

بدانست هومان که آمد سوار

همه گرزور بود و شمشيردار

چو دانست کامد ورا يار طوس

همی برخروشيد برسان کوس

سبک شد عنان و گران شد رکيب

بلندی که دانست باز از نشيب

يکی رزم کردند تا چاک روز

چو پيدا شد از چرخ گيتی فروز

سپه بازگشتند يکسر ز جنگ

کشيدند لشکر سوی کوه تنگ

بگردان چنين گفت سالار طوس

که از گردش مهر تا زخم کوس

سواری چنين کز شما ديده ام

ز کنداوران هيچ نشنيده ام

يکی نامه بايد که زی شه کنيم

ز کارش همه جمله آگه کنيم

چو نامه بنزديک خسرو رسد

بدلش اندرون آتشی نو رسد

بياری بيايد گو پيلتن

ز شيران يکی نامدار انجمن

بپيروزی از رزم گرديم باز

بديدار کيخسرو آيد نياز

سخن هرچ رفت آشکار و نهان

بگويم بپيروز شاه جهان

بخوبی و خشنودی شهريار

بباشد بکام شما روزگار

چنانچون که گفتند برساختند

نوندی بنزديک شه تاختند

دو لشکر بخيمه فرود آمدند

ز پيکار يکباره دم برزدند

طلايه برون آمد از هر دو روی

بدشت از دليران پرخاشجوی

چو هومان رسيد اندران رزمگاه

ز کشته نديد ايچ بر دشت راه

به پيران چنين گفت کامروز گرد

نه بر آرزو گشت گاه نبرد

چو آسوده گردند گردان ما

ستوده سواران و مردان ما

يکی رزم سازم که خورشيد و ماه

نديدست هرگز چنان رزمگاه

ازان پس چو آمد بخسرو خبر

که پيران شد از رزم پيروزگر

سپهبد بکوه هماون کشيد

ز لشکر بسی گرد شد ناپديد

در کاخ گودرز کشوادگان

تهی شد ز گردان و آزادگان

ستاره بر ايشان بنالد همی

ببالينشان خون بپالد همی

ازيشان جهان پر ز خاک است و خون

بلند اختر طوس گشته نگون

بفرمود تا رستم پيلتن

خرامد بدرگاه با انجمن

برفتند ز ايران همه بخردان

جهانديده و نامور موبدان

سر نامداران زبان برگشاد

ز پيکار لشکر بسی کرد ياد

برستم چنين گفت کای سرفراز

بترسم که اين دولت ديرياز

همی برگرايد بسوی نشيب

دلم شد ز کردار او پرنهيب

توی پروارننده ی تاج و تخت

فروغ از تو گيرد جهاندار بخت

دل چرخ در نوک شمشير تست

سپهر و زمان و زمين زير تست

تو کندی دل و مغز ديو سپيد

زمانه بمهر تو دارد اميد

زمين گرد رخش ترا چاکرست

زمان بر تو چون مهربان مادرست

ز تيغ تو خورشيد بريان شود

ز گرز تو ناهيد گريان شود

ز نيروی پيکان کلک تو شير

بروز بلا گردد از جنگ سير

تو تا برنهادی بمردی کلاه

نکرد ايچ دشمن بايران نگاه

کنون گيو و گودرز و طوس و سران

فراوان ازين مرز کنداوران

همه دل پر از خون و ديده پرآب

گريزان ز ترکان افراسياب

فراوان ز گودرزيان کشته مرد

شده خاک بستر بدشت نبرد

هرانکس کزيشان بجان رست هاند

بکوه هماون همه خسته اند

همه سر نهاده سوی آسمان

سوی کردگار مکان و زمان

که ايدر ببايد گو پيلتن

بنيروی يزدان و فرمان من

شب تيره کين نامه بر خواندم

بسی از جگر خون برافشاندم

نگفتم سه روز اين سخن را بکس

مگر پيش دادار فرياد رس

کنون کار ز اندازه اندر گذشت

دلم زين سخن پر ز تيمار گشت

اميد سپاه و سپهبد بتست

که روشن روان بادی و تن درست

سرت سبز باد و دلت شادمان

تن زال دور از بد بدگمان

ز من هرچ بايد فزونی بخواه

ز اسپ و سليح و ز گنج و سپاه

برو با دلی شاد و رايی درست

نشايد گرفت اين چنين کار سست

بپاسخ چنين گفت رستم بشاه

که بی تو مبادا نگين و کلاه

که با فر و برزی و بارای و داد

ندارد چو تو شاه گردون بياد

شنيدست خسرو که تا کيقباد

کلاه بزرگی بسر بر نهاد

بايران بکين من کمر بست هام

برام يک روز ننشسته ام

بيابان و تاريکی و ديو و شير

چه جادو چه از اژدهای دلير

همان رزم توران و مازندران

شب تيره و گرزهای گران

هم از تشنگی هم ز راه دراز

گزيدن در رنج بر جای ناز

چنين درد و سختی بسی ديده ام

که روزی ز شادی نپرسيده ام

تو شاه نو آيين و من چون رهی

ميان بسته ام چون تو فرمان دهی

شوم با سپاهی کمر بر ميان

بگردانم اين بد ز ايرانيان

ازان کشتگان شاه بی درد باد

رخ بدسگالان او زرد باد

ز گودرزيان خود جگر خست هام

کمر بر ميان سوگ را بست هام

چو بشنيد کيخسرو آواز اوی

برخ برنهاد از دو ديده دو جوی

بدو گفت بی تو نخواهم زمان

نه اورنگ و تاج و نه گرز و کمان

فلک زير خم کمند تو باد

سر تاجداران به بند تو باد

ز دينار و گنج و ز تاج و گهر

کلاه و کمان و کمند و کمر

بياورد گنجور خسرو کليد

سر بدره های درم برديد

همه شاه ايران به رستم سپرد

چنين گفت کای نامدار گرد

جهان گنج و گنجور شمشير تست

سر سروران جهان زير تست

تو با گرزداران زاولستان

دليران و شيران کابلستان

همی رو بکردار باد دمان

مجوی و مفرمای جستن زمان

ز گردان شمشير زن سی هزار

ز لشکر گزين از در کارزار

فريبرز کاوس را ده سپاه

که او پيش رو باشد و کينه خواه

تهمتن زمين را ببوسيد و گفت

که با من عنان و رکيبست جفت

سران را سر اندر شتاب آوريم

مبادا که آرام و خواب آوريم

سپه را درم دادن آغاز کرد

بدشت آمد و رزم را ساز کرد

فريبرز را گفت برکش پگاه

سپاه اندرآور به پيش سپاه

نبايد که روز و شبان بغنوی

مگر نزد طوس سپهبد شوی

بگويی که در جنگ تندی مکن

فريب زمان جوی و کندی مکن

من اينک بکردار باد دمان

بيايم نجويم بره بر زمان

چو گرگين ميلاد کار آزمای

سپه را زند بر بد و نيک رای

چو خورشيد تابنده بنمود چهر

بسان بتی با دلی پر زمهر

بر آمد خروشيدن کرنای

تهمتن بياورد لشکر زجای

پر انديشه جان جهاندار شاه

دو فرسنگ با او بيامد براه

دو منزل همی کرد رستم يکی

نياسود روز و شبان اندکی

شبی داغ دل پر ز تيمار طوس

بخواب اندر آمد گه زخم کوس

چنان ديد روشن روانش بخواب

که رخشنده شمعی برآمد ز آب

بر شمع رخشان يکی تخت عاج

سياوش بران تخت با فر و تاج

لبان پر ز خنده زبان چرب گوی

سوی طوس کردی چو خورشيد روی

که ايرانيان را هم ايدر بدار

که پيروزگر باشی از کارزار

بگو در زيان هيچ غمگين مشو

که ايدر يکی گلستانست نو

بزير گل اندر همی می خوريم

چه دانيم کين باده تا کی خوريم

ز خواب اندر آمد شده شاد دل

ز درد و غمان گشته آزاد دل

بگودرز گفت ای جهان پهلوان

يکی خواب ديدم بروشن روان

نگه کن که رستم چو باد دمان

بيايد بر ما زمان تا زمان

بفرمود تا برکشيدند نای

بجنبيد بر کوه لشکر ز جای

ببستند گردان ايران ميان

برافراختند اختر کاويان

بياورد زان روی پيران سپاه

شد از گرد خورشيد تابان سياه

از آواز گردان و باران تير

همی چشم خورشيد شد خيره خير

دو لشکر بروی اندر آورده روی

ز گردان نشد هيچ کس جنگجوی

چنين گفت هومان بپيران که جنگ

همی جست بايد چه جويی درنگ

نه لشکر بدشت شکار اندرند

که اسپان ما زير بار اندرند

بدو گفت پيران که تندی مکن

نه روز شتابست و گاه سخن

سه تن دوش با خوار مايه سپاه

برفتند بيگاه زين رزمگاه

چو شيران جنگی و ما چون رمه

که از کوهسار اندر آيد دمه

همه دشت پر جوی خون يافتيم

سر نامداران نگون يافتيم

يکی کوه دارند خارا و خشک

همی خار بويند اسپان چو مشک

بمان تا بران سنگ پيچان شوند

چو بيچاره گردند بيجان شوند

گشاده نبايد که داريد راه

دو رويه پس و پيش اين رزمگاه

چو بی رنج دشمن بچنگ آيدت

چو بشتابيش کار تنگ آيدت

چرا جست بايد همی کارزار

طلايه برين دشت بس صد سوار

بباشيم تا دشمن از آب و نان

شود تنگ و زنهار خواهد بجان

مگر خاک گر سنگ خارا خورند

چو روزی سرآيد خورند و مرند

سوی خيمه رفتند زان رزمگاه

طلايه بيامد به پيش سپاه

گشادند گردان سراسر کمر

بخوان و بخوردن نهادند سر

بلشکر گه آمد سپهدار طوس

پر از خون دل و روی چون سندروس

بگودرز گفت اين سخن تيره گشت

سر بخت ايرانيان خيره گشت

همه گرد بر گرد ما لشکرست

خور بارگی خارگر خاورست

سپه را خورش بس فراوان نماند

جز از گرز و شمشير درمان نماند

بشبگير شمشيرها برکشيم

همه دامن کوه لشکر کشيم

اگر اختر نيک ياری دهد

بريشان مرا کامگاری دهد

ور ايدون کجا داور آسمان

بشمشير بر ما سرآرد زمان

ز بخش جهان آفرين بيش و کم

نباشد مپيمای بر خيره دم

مرا مرگ خوشتر بنام بلند

ازين زيستن با هراس و گزند

برين برنهادند يکسر سخن

که سالار نيک اختر افگند بن

چو خورشيد برزد ز خرچنگ چنگ

بدريد پيراهن مشک رنگ

به پيران فرستاده آمد ز شاه

که آمد ز هر جای بی مر سپاه

سپاهی که دريای چين را ز گرد

کند چون بيابان بروز نبرد

نخستين سپهدار خاقان چين

که تختش همی برنتابد زمين

تنش زور دارد چو صد نره شير

سر ژنده پيل اندر آرد بزير

يکی مهتر از ماورالنهر بر

که بگذارد از چرخ گردنده سر

ببالا چو سرو و بديدار ماه

جهانگير و نازان بدو تاج و گاه

سر سرافرازان و کاموس نام

برآرد ز گودرز و از طوس نام

ز مرز سپيجاب تا دشت روم

سپاهی که بود اندر آباد بوم

فرستادم اينک سوی کارزار

برآرند از طوس و خسرو دمار

چو بشنيد پيران بتوران سپاه

چنين گفت کای سرفرازان شاه

بدين مژده ی شاه پير و جوان

همه شاد باشيد و روش نروان

ببايد کنون دل ز تيمار شست

بايران نمانم بر و بوم و رست

سر از رزم و از رنج و کين خواستن

برآسود وز لشکر آراستن

بايران و توران و بر خشک و آب

نبينند جز کام افراسياب

ز لشکر بر پهلوان پيش رو

بمژده بيامد همی نو بنو

بگفتند کای نامور پهلوان

هميشه بزی شاد و روش نروان

بديدار شاهان دلت شاددار

روانت ز انديشه آزاد دار

ز کشمير تا برتر از رود شهد

درفش و سپاهست و پيلان و مهد

نخست اندر آيم ز خاقان چين

که تاجش سپهرست و تختش زمين

چو منشور جنگی که با تيغ اوی

بخاک اندر آيد سر جنگجوی

دلاور چو کاموس شمشيرزن

که چشمش نديدست هرگز شکن

همه کارهای شگرف آورد

چو خشم آورد باد و برف آورد

چو خشنود باشد بهار آردت

گل و سنبل جويبار آردت

ز سقلاب چون کندر شير مرد

چو پيروز کانی سپهر نبرد

چو سگسار غرچه چو شنگل ز هند

هوا پردرفش و زمين پر پرند

چغانی چو فرطوس لشکر فروز

گهار گهانی گو گردسوز

شميران شگنی و گردوی وهر

پراگنده بر نيزه و تيغ زهر

تو اکنون سرافراز و رامش پذير

کزين مژده بر نا شود مرد پير

ز لشکر توی پهلو و پيش رو

هميشه بزی شاد و فرمانت نو

دل و جان پيران پر از خنده گشت

تو گفتی مگر مرده بد زنده گشت

بهومان چنين گفت پيران که من

پذيره شوم پيش اين انجمن

که ايشان ز راه دراز آمدند

پرانديشه و رزمساز آمدند

ازين آمدن بی نيازند سخت

خداوند تاج اند و زيبای تخت

ندارند سر کم ز افراسياب

که با تخت و گنج اند و با جاه و آب

شوم تا ببينم که چند و چيند

سپهبد کدامند و گردان کيند

کنم آفرين پيش خاقان چين

وگر پيش تختش ببوسم زمين

ببينم سرافراز کاموس را

برابر کنم شنگل و طوس را

چو باز آيم ايدر ببندم ميان

برآرم دم و دود از ايرانيان

اگر خود ندارند پاياب جنگ

بريشان کنم روز تاريک و تنگ

هرانکس که هستند زيشان سران

کنم پای و گردن ببندگران

فرستم بنزديک افراسياب

نه آرام جويم بدين بر نه خواب

ز لشکر هر آنکس که آيد بدست

سرانشان ببرم بشمشير پست

بسوزم دهم خاک ايشان بباد

نگيريم زان بوم و بر نيز ياد

سه بهره ازان پس برانم سپاه

کنم روز بر شاه ايران سياه

يکی بهره زيشان فرستم ببلخ

بايرانيان بر کنم روز تلخ

دگر بهره بر سوی کابلستان

بکابل کشم خاک زابلستان

سوم بهره بر سوی ايران برم

ز ترکان بزرگان و شيران برم

زن و کودک خرد و پير و جوان

نمانم که باشد تنی با روان

بر و بوم ايران نمانم بجای

که مه دست بادا ازيشان مه پای

کنون تا کنم کارها را بسيچ

شما جنگ ايشان مجوييد هيچ

بفگت اين و دل پر ز کينه برفت

همی پوست بر تنش گفتی بکفت

بلکشر چنين گفت هومان گرد

که دلرا ز کينه نبايد سترد

دو روز اين يکی رنج بر تن نهيد

دو ديده بکوه هماون نهيد

نبايد که ايشان شبی بی درنگ

گريزان برانند ازين جای تنگ

کنون کوه و رود و در و دشت و راه

جهانی شود پردرفش سپاه

چو پيران بنزديک لشکر رسيد

در و دشت از سم اسپان نديد

جهان پر سراپرده و خيمه بود

زده سرخ و زرد و بنفش و کبود

ز ديبای چينی و از پرنيان

درفشی ز هر پرده ای در ميان

فروماند و زان کارش آمد شگفت

بسی با دل انديشه اندر گرفت

که تا اين بهشتست يا رزمگاه

سپهر برينست گر تاج و گاه

بيامد بنزديک خاقان چين

پياده ببوسيد روی زمين

چو خاقان بديدش به بر درگرفت

بماند از بر و يال پيران شگفت

بپرسيد بسيار و بنواختش

بر خويش نزديک بنشاختش

بدو گفت بخ بخ که با پهلوان

نشينم چنين شاد و روشن روان

بپرسيد زان پس کز ايران سپاه

که دارد نگين و درفش و کلاه

کدامست جنگی و گردان کيند

نشسته برين کوه سر بر چيند

چنين داد پاسخ بدو پهلوان

که بيدار دل باش و روشن روان

درود جهان آفرين بر تو باد

که کردی بپرسش دل بنده شاد

ببخت تو شادانم و تن درست

روانم همی خاک پای تو جست

از ايرانيان هرچ پرسيد شاه

نه گنج و سپاهست و نه تاج و گاه

بی اندازه پيکار جستند و جنگ

ندارند از جنگ جز خاره سنگ

چو بی کام و بی نام و بی تن شدند

گريزان بکوه هماون شدند

سپهدار طوس است مردی دلير

بهامون نترسد ز پيکار شير

بزرگان چو گودرز کشوادگان

چو گيو و چو رهام ز آزادگان

ببخت سرافراز خاقان چين

سپهبد نبيند سپه را جزين

بدو گفت خاقان که نزديک من

بباش و بياور يکی انجمن

يک امروز با کام دل می خوريم

غم روز ناآمده نشمريم

بياراست خيمه چو باغ بهار

بهشتست گفتی برنگ و نگار

چو بر گنبد چرخ رفت آفتاب

دل طوس و گودرز شد پر شتاب

که امروز ترکان چرا خامش اند

برای بداند، ار ز می بيهش اند

اگر مستمندند گر شادمان

شدم در گمان از بد بدگمان

اگرشان به پيکار يار آمدست

چنان دان که بد روزگار آمدست

تو ايرانيان را همه کشته گير

وگر زنده از رزم برگشته گير

مگر رستم آيد بدين رزمگاه

وگرنه بد آيد بما زين سپاه

ستودان نيابيم يک تن نه گور

بکوبندمان سر بنعل ستور

بدو گفت گيو ای سپهدار شاه

چه بودت که انديشه کردی تباه

از انديشه ی ما سخن ديگرست

ترا کردگار جهان ياورست

بسی تخم نيکی پراگنده ايم

جهان آفرين را پرستنده ايم

و ديگر ببخت جهاندار شاه

خداوند شمشير و تخت و کلاه

ندارد جهان آفرين دست ياز

که آيد ببدخواه ما را نياز

چو رستم بيايد بدين رزمگاه

بديها سرآيد همه بر سپاه

نباشد ز يزدان کسی نااميد

وگر شب شود روی روز سپيد

بيک روز کز ما نجستند جنگ

مکن دل ز انديشه بر خيره تنگ

نبستند بر ما در آسمان

بپايان رسد هر بد بدگمان

اگر بخشش کردگار بلند

چنانست کايد بمابر گزند

به پرهيز و انديش هی نابکار

نه برگردد از ما بد روزگار

يکی کنده سازيم پيش سپاه

چنانچون بود رسم و آيين و راه

همه جنگ را تيغها برکشيم

دو روز دگر ار کشند ار کشيم

ببينيم تا چيست آغازشان

برهنه شود بی گمان رازشان

از ايران بيايد همان آگهی

درخشان شود شاخ سرو سهی

سپهدار گودرز بر تيغ کوه

برآمد برفت از ميان گروه

چو خورشيد تابان ز گنبد بگشت

ز بالا همی سوی خاور گذشت

بزاری خروش آمد از ديد هگاه

که شد کار گردان ايران تباه

سوی باختر گشت گيتی ز گرد

سراسر بسان شب لاژورد

شد از خاک خورشيد تابان بنفش

ز بس پيل و بر پشت پيلان درفش

غو ديده بشنيد گودرز و گفت

که جز خاک تيره نداريم جفت

رخش گشت ز اندوه برسان قير

چنان شد کجا خسته گردد بتير

چنين گفت کز اختر روزگار

مرا بهره کين آمد و کارزار

ز گيتی مرا شور بختيست بهر

پراگنده بر جای ترياک زهر

نبيره پسر داشتم لشکری

شده نامبردار هر کشوری

بکين سياوش همه کشته شد

ز من بخت بيدار برگشته شد

ازين زندگانی شدم نااميد

سيه شد مرا بخت و روز سپيد

نزادی مرا کاشکی مادرم

نگشتی سپهر بلند از برم

چنين گفت با ديده بان پهلوان

که ای مرد بينا و روشن روان

نگه کن بتوران و ايران سپاه

که آرام دارند از آوردگاه

درفش سپهدار ايران کجاست

نگه کن چپ لشکر و دست راست

بدو ديده بان گفت کز هر دو روی

نه بينم همی جنبش و گفت وگوی

ازان کار شد پهلوان پر ز درد

فرود ريخت از ديدگان آب زرد

بناليد و گفت اسپ را زين کنيد

ازين پس مرا خشت بالين کنيد

شوم پر کنم چشم و آغوش را

بگيرم ببر گيو و شيدوش را

همان بيژن گيو و رهام را

سواران جنگی و خودکام را

به پدرود کردن رخ هر کسی

ببوسم ببارم ز مژگان بسی

نهادند زين بر سمند چمان

خروش آمد از ديده هم در زمان

که ای پهلوان جهان شادباش

ز تيمار و درد و غم آزاد باش

که از راه ايران يکی تيره گرد

پديد آمد و روز شد لاژورد

فراوان درفش از ميان سپاه

برآمد بکردار تابنده ماه

بپيش اندرون گرگ پيکر يکی

يکی ماه پيکر ز دور اندکی

درفشی بديد اژدها پيکرش

پديد آمد و شير زرين سرش

بدو گفت گودرز انوشه ی بدی

ز ديدار تو دور چشم بدی

چو گفتارهای تو آيد بجای

بدين سان که گفتی بپاکيزه رای

ببخشمت چندان گرانمايه چيز

کزان پس نيازت نيايد بنيز

وزان پس چو روزی بايران شويم

بنزديک شاه دليران شويم

ترا پيش تختش برم ناگهان

سرت برفرازم بجاه از مهان

چو باد دمنده ازان جايگاه

برو سوی سالار ايران سپاه

همه هرچ ديدی بديشان بگوی

سبک باش و از هر کسی مژده جوی

بدو ديده بان گفت کز ديده گاه

نشايد شدن پيش ايران سپاه

چو بينم که روی زمين تار گشت

برين ديده گه ديده بيکار گشت

بکردار سيمرغ ازين ديده گاه

برم آگهی سوی ايران سپاه

چنين گفت با ديده بان پهلوان

که اکنون نگه کن بروشن روان

دگر باره بنگر ز کوه بلند

که ايشان بنزديک ما کی رسند

چنين داد پاسخ که فردا پگاه

بکوه هماون رسد آن سپاه

چنان شاد شد زان سخن پهلوان

چو بيجان شده باز يابد روان

وزان روی پيران بکردار گرد

همی راند لشکر بدشت نبرد

سواری بمژده بيامد ز پيش

بگفت آن کجا رفته بد کم و بيش

چو بشنيد هومان بخنديد و گفت

که شد بی گمان بخت بيدار جفت

خروشی بشادی ازان رزمگاه

بابر اندر آمد ز توران سپاه

بزرگان ايران پر از داغ و درد

رخان زرد و لبها شده لاژورد

باندرز کردن همه همگروه

پراگنده گشتند بر گرد کوه

بهر جای کرده يکی انجمن

همی مويه کردند بر خويشتن

که زار اين دليران خسرونژاد

کزيشان بايران نگيرند ياد

کفنها کنون کام شيران بود

زمين پر ز خون دليران بود

سپهدار با بيژن گيو گفت

که برخيز و بگشای راز از نهفت

برو تا سر تيغ کوه بلند

ببين تا کيند و چه و چون و چند

همی بر کدامين ره آيد سپاه

که دارد سراپرده و تخت و گاه

بشد بيژن گيو تا تيغ کوه

برآمد بی انبوه دور از گروه

ازان کوه سر کرد هر سو نگاه

درفش سواران و پيل و سپاه

بيامد بسوی سپهبد دوان

دل از غم پر از درد و خسته روان

بدو گفت چندان سپاهست و پيل

که روی زمين گشت برسان نيل

درفش و سنان را خود اندازه نيست

خور از گرد بر آسمان تازه نيست

اگر بشمری نيست انداز و مر

همی از تبيره شود گوش کر

سپهبد چو بشنيد گفتار اوی

دلش گشت پر درد و پر آب روی

سران سپه را همه گرد کرد

بسی گرم و تيمار لشکر بخورد

چنين گفت کز گردش روزگار

نبينم همی جز غم کارزار

بسی گشته ام بر فراز و نشيب

برويم نيامد ازينسان نهيب

کنون چاره ی کار ايدر يکيست

اگر چه سليح و سپاه اندکيست

بسازيم و امشب شبيخون کنيم

زمين را ازيشان چو جيحون کنيم

اگر کشته آييم در کارزار

نکوهش نيابيم از شهريار

نگويند بی نام گردی بمرد

مگر زير خاکم ببايد سپرد

بدين رام گشتند يکسر سپاه

هرانکس که بود اندران رزمگاه

چو شد روی گيتی چو دريای قير

نه ناهيد پيدا نه بهرام و تير

بيامد دمان ديده بان پيش طوس

دوان و شده روی چون سندروس

چنين گفت کای پهلوان سپاه

از ايران سپاه آمد از نزد شاه

سپهبد بخنديد با مهتران

که ای نامداران و کنداوران

چو يار آمد اکنون نسازيم جنگ

گهی با شتابيم و گه با درنگ

بنيروی يزدان گو پيلتن

بياری بيايد بدين انجمن

ازان ديده بان گشت روش نروان

همه مژده دادند پير و جوان

طلايه فرستاد بر دشت جنگ

خروش آمد از کوه و آوای زنگ

چو خورشيد بر چرخ گنبد کشيد

شب تار شد از جهان ناپديد

يکی انجمن کرد خاقان چين

بديبا بياراست روی زمين

بپيران چنين گفت کامروز جنگ

بسازيم و روزی نبايد درنگ

يکی با سرافراز گردنکشان

خنيده سواران دشمن کشان

ببينيم کايرانيان برچيند

بدين رزمگه اندرون با کيند

چنين گفت پيران که خاقان چين

خردمند شاهيست با آفرين

بران رفت بايد که او را هواست

که رای تو بر ما همه پادشاست

وزان پس برآمد ز پرده سرای

خروشيدن کوس با کرنای

سنانهای رخشان و جوشان سپاه

شده روی کشور ز لشکر سياه

ز پيلان نهادند بر پنج زين

بياراست ديگر بديبای چين

زبرجد نشانده بزين اندرون

ز ديبای زربفت پيروزه گون

بزرين رکيب و جناغ پلنگ

بزرين و سيمين جرسها و زنگ

ز افسر سر پيلبان پرنگار

همه پاک با طوق و با گوشوار

هوا شد ز بس پرنيانی درفش

چو بازار چين سرخ و زرد و بنفش

سپاهی برفت اندران دشت رزم

کزيشان همی آرزو خواست بزم

زمين شد بکردار چشم خروس

ز بس رنگ و آرايش و پيل و کوس

برفتند شاهان لشکر ز جای

هوا پر شد از ناله ی کرنای

چو از دور طوس سپهبد بديد

سپاه آنچ بودش رده برکشيد

ببستند گردان ايران ميان

بياورد گيو اختر کاويان

از آوردگه تا سر تيغ کوه

سپه بود از ايران گروها گروه

چو کاموس و منشور و خاقان چين

چو بيورد و چون شنگل بافرين

نظاره بکوه هماون شدند

نه بر آرزو پيش دشمن شدند

چو از دور خاقان چين بنگريد

خروش سواران ايران شنيد

پسند آمدش گفت کاينت سپاه

سوران رزم آور و کينه خواه

سپهدار پيران دگرگونه گفت

هنرهای مردان نشايد نهفت

سپهدار کو چاه پوشد بخار

برو اسپ تازد بروز شکار

ازان به که بر خيره روز نبرد

هنرهای دشکن کند زير گرد

نديدم سواران و گردنکشان

بگردی و مردانگی زين نشان

بپيران چنين گفت خاقان چين

که اکنون چه سازيم بر دشت کين

ورا گفت پيران کز اندک سپاه

نگيرند ياد اندرين رزمگاه

کشيدی چنين رنج و راه دراز

سپردی و ديدی نشيب و فراز

بمان تا سه روز اندرين رزمگاه

بباشيم و آسوده گردد سپاه

سپه را کنم زان سپس به دو نيم

سرآمد کنون روز پيکار و بيم

بتازند شبگير تا نيمروز

نبرده سواران گيتی فروز

بژوپين و خنجر بتير و کمان

همی رزم جويند با بدگمان

دگر نيمه ی روز ديگر گروه

بکوشند تا شب برآيد ز کوه

شب تيره آسودگان را بجنگ

برم تا بريشان شود کار تنگ

نمانم که آرام گيرند هيچ

سواران من با سپاه و بسيچ

بدو گفت کاموس کين رای نيست

بدين مولش اندر مرا جای نيست

بدين مايه مردم بدين گونه جنگ

چه بايد بدين گونه چندين درنگ

بسازيم يکبار و جن گآوريم

بريشان در و کوه تنگ آوريم

بايران گذاريم ز ايدر سپاه

نمانيم تخت و نه تاج و نه شاه

بر و بومشان پاک و يران کنيم

نه جنگ يلان جنگ شيران کنيم

زن و کودک خرد و پير و جوان

نه شاه و کنارنگ و نه پهلوان

بايران نمانم بر و بوم و جای

نه کاخ و نه ايوان و نه چارپای

ببد روز چندين چه بايد گذاشت

غم و درد و تيمار بيهوده داشت

يک امشب گشاده مداريد راه

که ايشان برانند زين رزمگاه

چو باد سپيده دمان بردمد

سپه جمله بايد که اندر چمد

تلی کشته بينی ببالای کوه

تو فردا ز گردان ايران گروه

بدانسان که ايرانيان سربسر

ازين پی نبينند جز مويه گر

بدو گفت خاقان جزين رای نيست

بگيتی چو تو لشکر آرای نيست

همه نامدارن بدين هم سخن

که کاموس شيراوژن افگند بن

برفتند وز جای برخاستند

همه شب همی لشکر آراستند

چو خورشيد بر گنبد لاژورد

سراپرده ای زد ز ديبای زرد

خروشی بلند آمد از ديده گاه

بگودرز کای پهلوان سپاه

سپاه آمد و راه نزديک شد

ز گرد سپه روز تاريک شد

بجنبيد گودرز از جای خويش

بياورد پوينده بالای خويش

سوی گرد تاريک بنهاد روی

همی شد خليده دل و را هجوی

بيامد چو نزديک ايشان رسيد

درفش فريبرز کاوس ديد

که او بد بايران سپه پيش رو

پسنديده و خويش سالار نو

پياده شد از اسپ گودرز پير

همان لشکر افروز دانش پذير

گرفتند مر يکدگر را کنار

خروشی برآمد ز هر دو بزار

فريبرز گفت ای سپهدار پير

هميشه بجنگ اندری ناگزير

ز کين سياوش تو داری زيان

دريغا سواران گودرزيان

ازيشان ترا مزد بسيار باد

سر بخت دشمن نگونسار باد

سپاس از خداوند خورشيد و ماه

که ديدم ترا زنده بر جايگاه

ازيشان بباريد گودرز خون

که بودند کشته بخاک اندرون

بدو گفت بنگر که از بخت بد

همی بر سرم هر زمان بد رسد

درين جنگ پور و نبيره نماند

سپاه و درفش و تبيره نماند

فرامش شدم کار آن کارزار

کنونست رزم و کنونست کار

سپاهست چندان برين دشت و راغ

که روی زمين گشت چون پر زاغ

همه لشکر طوس با اين سپاه

چو تيره شبانست با نور ماه

ز چين و ز سقلاب وز هند و روم

ز ويران گيتی و آباد بوم

همانا نماندست يک جانور

مگر بسته بر جنگ ما بر کمر

کنون تا نگويی که رستم کجاست

ز غمها نگردد مرا پشت راست

فريبرز گفت از پس من ز جای

بيامد نبودش جز از رزم رای

شب تيره را تا سپيده دمان

بيايد بره بر نجويد زمان

کنون من کجا گيرم آرامگاه

کجا رانم اين خوار مايه سپاه

بدو گفت گودرز رستم چه گفت

که گفتار او را نشايد نهفت

فريبرز گفت ای جهانديده مرد

تهمتن نفرمود ما را نبرد

بباشيد گفت اندران رزمگاه

نبايد شدن پيش روی سپاه

ببايد بدان رزمگاه آرميد

يکی تا درفش من آيد پديد

برفت او و گودرز با او برفت

براه هماون خراميد تفت

چو لشکر پديد آمد از ديد هگاه

بشد ديده بان پيش توران سپاه

کز ايران يکی لشکر آمد بدشت

ازان روی سوی هماون گذشت

سپهبد بشد پيش خاقان چين

که آمد سپاهی ز ايران زمين

ندانيم چندست و سالار کيست

چه سازيم و درمان اين کار چيست

بدو گفت کاموس رزم آزمای

بجايی که مهتر تو باشی بپای

بزرگان درگاه افراسياب

سپاهی بکردار دريای آب

تو دانی چه کردی بدين پنج ماه

برين دشت با خوار مايه سپاه

کنون چون زمين سربسر لشکرست

چو خاقان و منشور کنداورست

بمان تا هنرها پديد آوريم

تو در بستی و ما کليد آوريم

گر از کابل و زابل و مای و هند

شود روی گيتی چو رومی پرند

همانا به تنها تن من نيند

نگويی که ايرانيان خود کيند

تو ترسانی از رستم نامدار

نخستين ازو من برآرم دمار

گرش يک زمان اندر آرم بدام

نمانم که ماند بگيتيش نام

تو از لشکر سيستان خست های

دل خويش در جنگشان بسته ای

يکی بار دست من اندر نبرد

نگه کن که برخيزد از دشت گرد

بدانی که اندر جهان مرد کيست

دليران کدامند و پيکار چيست

بدو گفت پيران کانوشه بدی

هميشه ز تو دور دست بدی

بپيران چنين گفت خاقان چين

که کاموس را راه دادی بکين

بکردار پيش آورد هرچ گفت

که با کوه يارست و با پيل جفت

از ايرانيان نيست چندين سخن

دل جنگجويان چنين بد مکن

بايران نمانيم يک سرفراز

برآريم گرد از نشيب و فراز

هرانکس که هستند با جاه و آب

فرستيم نزديک افراسياب

همه پای کرده به بندگران

وزيشان فگنده فراوان سران

بايران نمانيم برگ درخت

نه گاه و نه شاه و نه تاج و نه تخت

بخنديد پيران و کرد آفرين

بران نامداران و خاقان چين

بلشکر گه آمد دلی شادمان

برفتند ترکان هم اندر زمان

چو هومان و لهاک و فرشيدورد

بزرگان و شيران روز نبرد

بگفتند کامد ز ايران سپاه

يکی پيش رو با درفشی سياه

ز کارآگهان نامداری دمان

برفت و بيامد هم اندر زمان

فريبرز کاوس گفتند هست

سپاهی سرافراز و خسروپرست

چو رستم نباشد ازو باک نيست

دم او برين زهر ترياک نيست

ابا آنک کاموس روز نبرد

همی پيلتن را ندارد بمرد

مبادا که او آيد ايدر بجنگ

وگر چند کاموس گردد نهنگ

نه رستم نه از سيستان لشکرست

فريبرز را خاک و خون ايدرست

چنين گفت پيران که از تخت و گاه

شدم سير و بيزارم از هور و ماه

که چون من شنيدم کز ايران سپاه

خراميد و آمد بدين رزمگاه

بشد جان و مغز سرم پر ز درد

برآمد يکی از دلم باد سرد

بدو گفت کلباد کين درد چيست

چرا بايد از طوس و رستم گريست

ز بس گرز و شمشير و پيل و سپاه

ميان اندرون باد را نيست راه

چه ايرانيان پيش ما در چه خاک

ز کيخسرو و طوس و رستم چه باک

پراگنده گشتند ازان جايگاه

سوی خيمه ی خويش کردند راه

ازان پس چو آگاهی آمد به طوس

که شد روی کشور پر آوای کوس

از ايران بيامد گو پيلتن

فريبرز کاوس و آن انجمن

بفرمود تا برکشيدند کوس

ز گرد سپه کوه گشت آبنوس

ز کوه هماون برآمد خروش

زمين آمد از بانگ اسپان بجوش

سپهبد بريشان زبان برگشاد

ز مازندران کرد بسيار ياد

که با ديو در جنگ رستم چه کرد

بريشان چه آورد روز نبرد

سپاه آفرين خواند بر پهلوان

که بيدار دل باش و روشن روان

بدين مژده گر ديده خواهی رواست

که اين مژده آرايش جان ماست

کنون چون تهمتن بيامد بجنگ

ندارند پا اين سپه با نهنگ

يکايک بران گونه رزمی کنيم

که اين ننگ از ايرانيان بفگنيم

درفش سرافراز خاقان و تاج

سپرهای زرين و آن تخت عاج

همان افسر پيلبانان بزر

سنانهای زرين و زرين کمر

همان زنگ زرين و زرين جرس

که اندر جهان آن نديدست کس

همان چتر کز دم طاوس نر

برو بافتستند چندان گهر

جزين نيز چندی بچنگ آوريم

چو جان را بکوشيم و جنگ آوريم

بلشکر چنين گفت بيدار طوس

که هم با هراسيم و هم با فسوس

همه دامن کوه پر لشکرست

سر نامداران ببند اندرست

چو رستم بيايد نکوهش کند

مگر کين سخن را پژوهش کند

که چون مرغ پيچيده بودم بدام

همه کار ناکام و پيکار خام

سپهبد همان بود و لشکر همان

کسی را نديدم ز گردان دمان

يکی حمله آريم چون شير نر

شوند از بن که مگر زاستر

سپه گفت کين برتری خود مجوی

سخن زين نشان هيچ گونه مگوی

کزين کوه کس پيشتر نگذرد

مگر رستم اين رزمگه بنگرد

بباشيم بر پيش يزدان بپای

که اويست بر نيکوی رهنمای

بفرمان دارنده ی هور و ماه

تهمتن بيايد بدين رزمگاه

چه داری دژم اختر خويش را

درم بخش و دينار درويش را

بشادی ز گردان ايران گروه

خروشی برآمد ز بالای کوه

چو خورشيد زد پنجه بر پشت گاو

ز هامون برآمد خروش چکاو

ز درگاه کاموس برخاست غو

که او بود اسپ افگن و پيش رو

سپاه انجمن کرد و جوشن بداد

دلش پر ز رزم و سرش پر ز باد

زره بود در زير پيراهنش

کله ترگ بود و قبا جوشنش

بايران خروش آمد از ديد هگاه

کزين روی تنگ اندر آمد سپاه

درفش سپهبد گو پيلتن

پديد آمد از دور با انجمن

وزين روی ديگر ز توران سپاه

هوا گشت برسان ابر سياه

سپهبد سورای چو يک لخت کوه

زمين گشته از نعل اسپش ستوه

يکی گرز همچون سر گاوميش

سپاه از پس و نيزه دارانش پيش

همی جوشد از گرز آن يال و کفت

سزد گر بمانی ازو در شگفت

وزين روی ايران سپهدار طوس

بابر اندر آورد آوای کوس

خروشيدن ديده بان پهوان

چو بشنيد شد شاد و روشن روان

ز نزديک گودرز کشواد تفت

سواری بنزد فريبرز رفت

که توران سپه سوی جنگ آمدند

رده برکشيدند و تنگ آمدند

تو آن کن که از گوهر تو سزاست

که تو مهتری و پدر پادشاست

که گرد تهمتن برآمد ز راه

هم اکنون بيايد بدين رزمگاه

فريبرز با لشکری گرد نيو

بيامد بپيوست با طوس و گيو

بر کوه لشکر بياراستند

درفش خجسته بپيراستند

چو با ميسره راست شد ميمنه

همان ساقه و قلب و جای بنه

برآمد خروشيدن کرنای

سپه چون سپهر اندر آمد ز جای

چو کاموس تنگ اندر آمد بجنگ

بهامون زمانی نبودش درنگ

سپه را بکردار دريای آب

که از کوه سيل اندر آيد شتاب

بياورد و پيش هماون رسيد

هوا نيلگون شد زمين ناپديد

چو نزديک شد سر سوی کوه کرد

پر از خنده رخ سوی انبوه کرد

که اين لشکری گشن و کنداورست

نه پيران و هومان و آن لشکرست

که داريد ز ايرانيان جنگجوی

که با من بروی اندر آرند روی

ببينيد بالا و برز مرا

برو بازوی و تيغ و گرز مرا

چو بشنيد گيو اين سخن بردميد

برآشفت و تيغ از ميان برکشيد

چو نزديک تر شد بکاموس گفت

که اين را مگر ژنده پيلست جفت

کمان برکشيد و بزه بر نهاد

ز دادار نيکی دهش کرد ياد

بکاموس بر تيرباران گرفت

کمان را چو ابر بهاران گرفت

چو کاموس دست و گشادش بديد

بزير سپر کرد سر ناپديد

بنيزه درآمد بکردار گرگ

چو شيری برافراز پيلی سترگ

چو آمد بنزديک بدخواه اوی

يکی نيزه زد بر کمرگاه اوی

چو شد گيو جنبان بزين اندرون

ازو دور شد نيزه ی آبگون

سبک تيغ را برکشيد از نيام

خروشيد و جوشيد و برگفت نام

به پيش سوار اندر آمد دژم

بزد تيغ و شد نيزه ی او قلم

ز قلب سپه طوس چون بنگريد

نگه کرد و جنگ دليران بديد

بدانست کو مرد کاموس نيست

چنو نيزه ور نيز جز طوس نيست

خروشان بيامد ز قلب سپاه

بياری بر گيو شد کينه خواه

عنان را بپيچيد کاموس تنگ

ميان دو گرد اندر آمد بجنگ

ز تگ اسپ طوس دلاور بماند

سپهبد برو نام يزدان بخواند

به نيزه پياده به آوردگاه

همی گشت با او بپيش سپاه

دو گرد گرانمايه و يک سوار

کشانی نشد سير زان کارزار

برين گونه تا تيره شد جای هور

همی بود بر دشت هر گونه شور

چو شد دشت بر گونه ی آبنوس

پراگنده گشتند کاموس و طوس

سوی خيمه رفتند هر دو گروه

يکی سوی دشت و دگر سوی کوه

چو گردون تهی شد ز خورشيد و ماه

طلايه برون شد ز هر دو سپاه

ازان ديده گه ديده، بگشاد لب

که شد دشت پر خاک و تاريک شب

پر از گفتگويست هامون و راغ

ميان يلان نيز چندين چراغ

همانا که آمد گو پيلتن

دمان و ز زابل يکی انجمن

چو بشنيد گودرز کشواد تفت

شب تيره از کوه خارا برفت

پديد آمد آن اژدهافش درفش

شب تيره گون کرد گيتی بنفش

چو گودرز روی تهمتن بديد

شد از آب ديده رخش ناپديد

پياده شد از اسپ و رستم همان

پياده بيامد چو باد دمان

گرفتند مر يکدگر را کنار

ز هر دو برآمد خروشی بزار

ازان نامدارن گودرزيان

که از کينه جستن سرآمد زمان

بدو گفت گودرز کای پهلوان

هشيوار و جنگی و روش نروان

همی تاج و گاه از تو گيرد فروغ

سخن هرچ گويی نباشد دروغ

تو ايرانيان را ز مام و پدر

بهی هم ز گنج و ز تخت و گهر

چنانيم بی تو چو ماهی بخاک

بتنگ اندرون سر تن اندر هلاک

چو ديدم کنون خوب چهر ترا

همين پرسش گرم و مهر ترا

مرا سوگ آن ارجمندان نماند

ببخت تو جز روی خندان نماند

بدو گفت رستم که دل شاد دار

ز غمهای گيتی سر آزاد دار

که گيتی سراسر فريبست و بند

گهی سودمندی و گاهی گزند

يکی را ببستر يکی را بجنگ

يکی را بنام و يکی را بننگ

همی رفت بايد کزين چاره نيست

مرا نيز از مرگ پتياره نيست

روان تو از درد بی درد باد

همه رفتن ما بورد باد

ازان پس چو آگاه شد طوس و گيو

ز ايران نبرده سواران نيو

که رستم به کوه هماون رسيد

مر او را جهانديده گودرز ديد

برفتند چون باد لشکر ز جای

خروش آمد و نال هی کرنای

چو آمد درفش تهمتن پديد

شب تيره لشکر برستم رسيد

سپاه و سپهبد پياده شدند

ميان بسته و دلگشاده شدند

خروشی برآمد ز لشکر بدرد

ازان کشتگان زير خاک نبرد

دل رستم از درد ايشان بخست

بکينه بنوی ميان را ببست

بناليد ازان پس بدرد سپاه

چو آگه شد از کار آوردگاه

بسی پندها داد و گفت ای سران

بپيش آمد امروز رزمی گران

چنين است آغاز و فرجام جنگ

يکی تاج يابد يکی گور تنگ

سراپرده زد گرد گيتی فروز

پس پشت او لشکر نيمروز

بکوه اندرون خيمه ها ساختند

درفش سپهبد برافراختند

نشست از بر تخت بر پيلتن

بزرگان لشکر شدند انجمن

ز يک دست بنشست گودرز و گيو

بدست دگر طوس و گردان نيو

فروزان يکی شمع بنهاد پيش

سخن رفت هر گونه بر کم و بيش

ز کار بزرگان و جنگ سپاه

ز رخشنده خورشيد و گردنده ماه

فراوان ازان لشکر بی شمار

بگفتند با مهتر نامدار

ز کاموس و شنگل ز خاقان چين

ز منشور جنگی و مردان کين

ز کاموس خود جای گفتار نيست

که ما را بدو راه ديدار نيست

درختيست بارش همه گرز و تيغ

نترسد اگر سنگ بارد ز ميغ

ز پيلان جنگی ندارد گريز

سرش پر ز کينست و دل پر ستيز

ازين کوه تا پيش دريای شهد

درفش و سپاهست و پيلان و مهد

اگر سوی ما پهلوان سپاه

نکردی گذر کار گشتی تباه

سپاس از خداوند پيروزگر

ک او آورد رنج و سختی بسر

تن ما بتو زنده شد بی گمان

نبد هيچ کس را اميد زمان

ازان کشتگان يک زمان پهلوان

همی بود گريان و تيره روان

ازان پس چنين گفت کز چرخ ماه

برو تا سر تيره خاک سياه

نبينی مگر گرم و تيمار و رنج

برينست رسم سرای سپنج

گزافست کردار گردان سپهر

گهی زهر و جنگست و گه نوش و مهر

اگر کشته گر مرده هم بگذريم

سزد گر بچون و چرا ننگريم

چنان رفت بايد که آيد زمان

مشو تيز با گردش آسمان

جهاندار پيروزگر يار باد

سر بخت دشمن نگونسار باد

ازين پس همه کينه باز آوريم

جهان را بايران نياز آوريم

بزرگان همه خواندند آفرين

که بی تو مبادا زمان و زمين

هميشه بدی نامبردار و شاد

در شاه پيروز بی تو مباد

چو از کوه بفروخت گيتی فروز

دو زلف شب تيره بگرفت روز

ازان چادر قير بيرون کشيد

بدندان لب ماه در خون کشيد

تبيره برآمد ز هر دو سرای

برفتند گردان لشکر ز جای

سپهدار هومان به پيش سپاه

بيامد همی کرد هر سو نگاه

که ايرانيان را که يار آمدست

که خرگاه و خيمه بکار آمدست

ز يپروزه ديبا سراپرده ديد

فراوان بگرد اندرش پرده ديد

درفش و سنان سپهبد بپيش

همان گردش اختر بد بپيش

سراپرده ای ديد ديگر سياه

درفشی درفشان بکردار ماه

فريبرز کاوس با پيل و کوس

فراوان زده خيمه نزديک طوس

بيامد پر از غم بپيران بگفت

که شد روز با رنج بسيار جفت

کز ايران ده و دار و بانگ خروش

فراوان ز هر شب فزون بود دوش

بتنها برفتم ز خيمه پگاه

بلشکر بهر جای کردم نگاه

از ايران فراوان سپاه آمدست

بياری برين رزمگاه آمدست

ز ديبا يکی سبز پرده سرای

يکی اژدهافش درفشی بپای

سپاهی بگرد اندرش زابلی

سپردار و با خنجر کابلی

گمانم که رستم ز نزديک شاه

بياری بيامد بدين رزمگاه

بدو گفت پيران که بد روزگار

اگر رستم آيد بدين کارزار

نه کاموس ماند نه خاقان چين

نه شنگل نه گردان توران زمين

هم انگه ز لشکر گه اندر کشيد

بيامد سپهدار را بنگريد

وزانجا دمان سوی کاموس شد

بنزديک منشور و فرطوس شد

که شبگير ز ايدر برفتم پگاه

بگشتم همه گرد ايران سپاه

بياری فراوان سپاه آمدست

بسی کينه ور رزمخواه آمدست

گمانم که آن رستم پيلتن

که گفتم همی پيش اين انجمن

برفت از در شاه ايران سپاه

بياری بيامد بدين رزمگاه

بدو گفت کاموس کای پر خرد

دلت يکسر انديش هی بد برد

چنان دان که کيخسرو آمد بجنگ

مکن خيره دل را بدين کار تنگ

ز رستم چه رانی تو چندين سخن

ز زابلستان ياد چندين مکن

درفش مرا گر ببيند به چنگ

بدريای چين بر خروشد نهنگ

برو لشکر آرای و برکش سپاه

درفش اندر آور بوردگاه

چو من با سپاه اندر آيم بجنگ

نبايد که باشد شما را درنگ

ببينی تو پيکار مردان کنون

شده دشت يکسر چو دريای خون

دل پهلوان زان سخن شاد گشت

ز انديشه ی رستم آزاد گشت

سپه را همه ترگ و جوشن بداد

همی کرد گفتار کاموس ياد

وزان جايگه پيش خاقان چين

بيامد بيوسيد روی زمين

بدو گفت شاها انوشه بدی

روانرا بديدار توشه بدی

بريدی يکی راه دشوار و دور

خريدی چنين رنج ما را بسور

بدين سام بزرم افراسياب

گذشتی به کشتی ز دريای آب

سپاه از تو دارد همی پشت راست

چنان کن که از گوهر تو سزاست

بيارای پيلان بزنگ و درای

جهان پر کن از نال هی کرنای

من امروز جنگ آورم با سپاه

تو با پيل و با کوس در قلبگاه

نگه دار پشت سپاه مرا

بابر اندر آور کلاه مرا

چنين گفت کاموس جنگی بمن

که تو پي شرو باش زين انجمن

بسی سخت سوگندهای دراز

بخورد و بر آهيخت گرز از فراز

که امروز من جز بدين گرز جنگ

نسازم وگر بارد از ابر سنگ

چو بشنيد خاقان بزد کرنای

تو گفتی که کوه اندر آمد ز جای

ز بانگ تبيره زمين و سپهر

بپوشيد کوه و بيفگند مهر

بفرمود تا مهد بر پشت پيل

ببستند و شد روی گيتی چو نيل

بيامد گرازان بقلب سپاه

شد از گرد خورشيد تابان سياه

خروشيدن زنگ و هندی درای

همی دل برآورد گفتی ز جای

ز بس تخت پيروزه بر پشت پيل

درفشان بکردار دريای نيل

بچشم اندرون روشنايی نماند

همی باروان آشنايی نماند

پر از گرد شد چشم و کام سپهر

تو گفتی بقير اندر اندود چهر

چو خاقان بيامد بقلب سپاه

بچرخ اندرون ماه گم کرد راه

ز کاموس چون کوه شد ميمنه

کشيدند بر سوی هامون بنه

سوی ميسره نيز پيران برفت

برادرش هومان و کلباد تفت

چو رستم بديد آنک خاقان چه کرد

بياراست در قلب جای نبرد

چنين گفت رستم که گردان سپهر

ببينيم تا بر که گردد بمهر

چگونه بود بخشش آسمان

کرا زين بزرگان سرآيد زمان

درنگی نبودم براه اندکی

دو منزل همی کرد رخشم يکی

کنون سم اين بارگی کوفتست

ز راه دراز اندر آشوفتست

نيارم برو کرد نيرو بسی

شدن جنگ جويان به پيش کسی

يک امروز در جنگ ياری کنيد

برين دشمنان کامگاری کنيد

که گردان سپهر جهان يار ماست

مه و مهر گردون نگهدار ماست

بفرمود تا طوس بربست کوس

بياراست لشکر چو چشم خروس

سپهبد بزد نای و رويينه خم

خروش آمد و نال هی گاودم

بياراست گودرز بر ميمنه

فرستاد بر کوه خارا بنه

فريبرز کاوس بر ميسره

جهان چون نيستان شده يکسره

بقلب اندرون طوس نوذر بپای

زمين شد پر از ناله ی کرنای

جهان شد بگرد اندرون ناپديد

کسی از يلان خويشتن را نديد

بشد پيلتن تا سر تيغ کوه

بديدار خاقان و توران گروه

سپه ديد چندانک دريای روم

ازيشان نمودی چو يک مهره موم

کشانی و شگنی و سقلاب و هند

چغانی و رومی و وهری و سند

جهانی شده سرخ و زرد و سياه

دگرگونه جوشن دگرگون کلاه

زبانی دگرگون بهر گوشه ای

درفش نوآيين و نو توش های

ز پيلان و آرايش و تخت عاج

همان ياره و افسر و طوق و تاج

جهان بود يکسر چو باغ بهشت

بديدار ايشان شده خوب زشت

بران کوه سر ماند رستم شگفت

ببر گشتن انديشه اندر گرفت

که تا چون نمايد بما چرخ مهر

چه بازی کند پير گشته سپهر

فرود آمد از کوه و دل بد نکرد

گذر بر سپاه و سپهبد نکرد

همی گفت تا من کمر بست هام

بيک جای يک سال ننشسته ام

فراوان سپه ديده ام پيش ازين

ندانم که لشکر بود بيش ازين

بفرمود تا برکشيدند کوس

بجنگ اندر آمد سپهدار طوس

ازان کوه سر سوی هامون کشيد

همی نيزه از کينه در خون کشيد

بيک نيمه از روز لشکر گذشت

کشيدند صف بر دو فرسنگ دشت

ز گرد سپه روشنايی نماند

ز خورشيد شب را جدايی نماند

ز تير و ز پيکان هوا تيره گشت

همی آفتاب اندران خيره گشت

خروش سواران و اسپان ز دشت

ز بهرام و کيوان همی برگذشت

ز جوش سواران و زخم تبر

همی سنگ خارا برآورد پر

همه تيغ و ساعد ز خون بود لعل

خروشان دل خاک در زير نعل

دل مرد بددل گريزان ز تن

دليان ز خفتان بريده کفن

برفتند ازان جای شيران نر

عقاب دلاور برآورد پر

نماند ايچ با روی خورشيد رنگ

بجوش آمده خاک بر کوه و سنگ

بلشکر چنين گفت کاموس گرد

که گر آسمان را ببايد سپرد

همه تيغ و گرز و کمند آوريد

بايرانيان تنگ و بند آوريد

جهانجوی را دل بجنگ اندرست

وگرنه سرش زير سنگ اندرست

دليری کجا نام او اشکبوس

همی بر خروشيد بر سان کوس

بيامد که جويد ز ايران نبرد

سر هم نبرد اندر آرد بگرد

بشد تيز رهام با خود و گبر

همی گرد رزم اندر آمد بابر

برآويخت رهام با اشکبوس

برآمد ز هر دو سپه بوق و کوس

بران نامور تيرباران گرفت

کمانش کمين سواران گرفت

جهانجوی در زير پولاد بود

بخفتانش بر تير چون باد بود

نبد کارگر تير بر گبر اوی

ازان تيزتر شد دل جنگجوی

بگرز گران دست برد اشکبوس

زمين آهنين شد سپهر ابنوس

برآهيخت رهام گرز گران

غمی شد ز پيکار دست سران

چو رهام گشت از کشانی ستوه

بپيچيد زو روی و شد سوی کوه

ز قلب سپاه اندر آشفت طوس

بزد اسپ کايد بر اشکبوس

تهمتن برآشفت و با طوس گفت

که رهام را جام باد هست جفت

بمی در همی تيغ بازی کند

ميان يلان سرفرازی کند

چرا شد کنون روی چون سندروس

سواری بود کمتر از اشکبوس

تو قلب سپه را بيين بدار

من اکنون پياده کنم کارزار

کمان بزه را بباز و فگند

ببند کمر بر بزد تير چند

خروشيد کای مرد رزم آزمای

هم آوردت آمد مشو باز جای

کشانی بخنديد و خيره بماند

عنان را گران کرد و او را بخواند

بدو گفت خندان که نام تو چيست

تن بی سرت را که خواهد گريست

تهمتن چنين داد پاسخ که نام

چه پرسی کزين پس نبينی تو کام

مرا مادرم نام مرگ تو کرد

زمانه مرا پتک ترگ تو کرد

کشانی بدو گفت بی بارگی

بکشتن دهی سر بيکبارگی

تهمتن چنين داد پاسخ بدوی

که ای بيهده مرد پرخاشجوی

پياده نديدی که جنگ آورد

سر سرکشان زير سنگ اورد

بشهر تو شير و نهنگ و پلنگ

سوار اندر آيند هر سه بجنگ

هم اکنون ترا ای نبرده سوار

پياده بياموزمت کارزار

پياده مرا زان فرستاد طوس

که تا اسپ بستانم از اشکبوس

کشانی پياده شود همچو من

ز دو روی خندان شوند انجمن

پياده به از چون تو پانصد سوار

بدين روز و اين گردش کارزار

کشانی بدو گفت با تو سليح

نبينم همی جز فسوس و مزيح

بدو گفت رستم که تير و کمان

ببين تا هم اکنون سراری زمان

چو نازش باسپ گرانمايه ديد

کمان را بزه کرد و اندر کشيد

يکی تير زد بر بر اسپ اوی

که اسپ اندر آمد ز بالا بروی

بخنديد رستم بواز گفت

که بنشين به پيش گرانمايه جفت

سزدگر بداری سرش درکنار

زمانی برآسايی از کارزار

کمان را بزه کرد زود اشکبوس

تنی لرز لرزان و رخ سندروس

برستم برآنگه بباريد تير

تهمتن بدو گفت برخيره خير

همی رنجه داری تن خويش را

دو بازوی و جان بدانديش را

تهمتن به بند کمر برد چنگ

گزين کرد يک چوبه تير خدنگ

يکی تير الماس پيکان چو آب

نهاده برو چار پر عقاب

کمان را بماليد رستم بچنگ

بشست اندر آورد تير خدنگ

برو راست خم کرد و چپ کرد راست

خروش از خم چرخ چاچی بخاست

چو سوفارش آمد بپهنای گوش

ز شاخ گوزنان برآمد خروش

چو بوسيد پيکان سرانگشت اوی

گذر کرد بر مهره ی پشت اوی

بزد بر بر و سينه ی اشکبوس

سپهر آن زمان دست او داد بوس

قضا گفت گير و قدر گفت ده

فلک گفت احسنت و مه گفت زه

کشانی هم اندر زمان جان بداد

چنان شد که گفتی ز مادر نزاد

نظاره بريشان دو رويه سپاه

که دارند پيکار گردان نگاه

نگه کرد کاموس و خاقان چين

بران برز و بالا و آن زور و کين

چو برگشت رستم هم اندر زمان

سواری فرستاد خاقان دمان

کزان نامور تير بيرون کشيد

همه تير تا پر پر از خون کشيد

همه لشکر آن تير برداشتند

سراسر همه نيزه پنداشتند

چو خاقان بدان پر و پيکان تير

نگه کرد برنا دلش گشت پير

بپيران چنين گفت کين مرد کيست

ز گردان ايران ورا نام چيست

تو گفتی که لختی فرومايه اند

ز گردنکشان کمترين پايه اند

کنون نيزه با تير ايشان يکيست

دل شير در جنگشان اندکيست

همی خوار کردی سراسر سخن

جز آن بد که گفتی ز سر تا به بن

بدو گفت پيران کز ايران سپاه

ندانم کسی را بدين پايگاه

کجا تير او بگذرد بر درخت

ندانم چه دارد بدل شوربخت

از ايرانيان گيو و طوس اند مرد

که با فر و برزند روز نبرد

برادرم هومان بسی پيش طوس

جهان کرد بر گونه ی آبنوس

بايران ندانم که اين مرد کيست

بدين لشکر او را هم آورد کيست

شوم بازپرسم ز پرده سرای

بيارند ناکام نامش بجای

بيامد پر انديشه و روی زرد

بپرسيد زان نامداران مرد

بپيران چنين گفت هومان گرد

که دشمن ندارد خردمند خرد

بزرگان ايران گشاده دلند

تو گويی که آهن همی بگسلند

کنون تا بيامد از ايران سپاه

همی برخروشند زان رزمگاه

بدو گفت پيران که هر چند يار

بيايد بر طوس از ايران سوار

چو رستم نباشد مرا باک نيست

ز گرگين و بيژن دلم چاک نيست

سپه را دو رزم گرانست پيش

بجويند هر کس بدين نام خويش

وزان جايگه پيش کاموس رفت

بنزديک منشور و فرطوس تفت

چنين گفت کامروز رزمی بزرگ

برفت و پديد آمد از ميش گرگ

ببينيد تا چاره ی کار چيست

بران خستگيها بر آزار چيست

چنين گفت کاموس کامروز جنگ

چنان بد که نام اندر آمد بننگ

برزم اندرون کشته شد اشکبوس

وزو شادمان شد دل گيو و طوس

دلم زان پياده به دو نيم شد

کزو لشکر ما پر از بيم شد

ببالای او بر زمين مرد نيست

بدين لشکر او را هم آورد نيست

کمانش تو ديدی و تير ايدرست

بزور او ز پيل ژيان برترست

همانا که آن سگزی جنگجوی

که چندين همی برشمردی ازوی

پياده بدين رزمگاه آمدست

بياری ايران سپاه آمدست

بدو گفت پيران که او ديگرست

سواری سرافراز و کنداورست

بترسيد پس مرد بيدار دل

کجا بسته بود اندران کار دل

ز پيران بپرسيد کان شير مرد

چگونه خرامد بدشت نبرد

ز بازو و برزش چه داری نشان

چه گويد بورد با سرکشان

چگونست مردی و ديدار اوی

چگونه شوم من بپيکار اوی

گرا يدونک اويست کامد ز راه

مرا رفت بايد بوردگاه

بدو گفت پيران که اين خود مباد

که او آيد ايدر کند رزم ياد

يکی مرد بينی چو سرو سهی

بديدار با زيب و با فرهی

بسا رزمگاها که افراسياب

ازو گشت پيچان و ديده پرآب

يکی رزمسازست و خسروپرست

نخست او برد سوی شمشير دست

بکين سياوش کند کارزار

کجا او بپروردش اندر کنار

ز مردان کنند آزمايش بسی

سليح ورا برنتابد کسی

نه برگيرد از جای گرزش نهنگ

اگر بفگند بر زمين روز جنگ

زهی بر کمانش بر از چرم شير

يکی تير و پيکان او ده ستير

برزم اندر آيد بپوشد زره

يکی جوشن از بر ببندد گره

يکی جامه دارد ز چرم پلنگ

بپوشد بر و اندر آيد بجنگ

همی نام ببربيان خواندش

ز خفتان و جوشن فزون داندش

نسوزد در آتش نه از آب تر

شود چون بپوشد برآيدش پر

يکی رخش دارد بزير اندرون

تو گفتی روان شد که بيستون

همی آتش افروزد از خاک و سنگ

نيارامد از بانگ هنگام جنگ

ابا اين شگفتی بروز نبرد

سزد گر نداری تو او را بمرد

چو بشنيد کاموس بسيار هوش

بپيران سپرد آن زمان چشم و گوش

همانا خوش آمدش گفتار اوی

برافروخت زان کار بازار اوی

بپيران چنين گفت کای پهلوان

تو بيدار دل باش و روشن روان

ببين تا چه خواهی ز سوگند سخت

که خوردند شاهان بيدار بخت

خورم من فزون زان کنون پيش تو

که روشن شود زان دل و کيش تو

که زين را نبردارم از پشت بور

بنيروی يزدان کيوان و هور

مگر بخت و رای تو روشن کنم

بريشان جهان چشم سوزن کنم

بسی آفرين خواند پيران بدوی

که ای شاه بينادل و راس تگوی

بدين شاخ و اين يال و بازوی و کفت

هنرمند باشی ندارم شگفت

بکام تو گردد همه کار ما

نماندست بسيار پيکار ما

وزان جايگه گرد لشکر بگشت

بهر خيمه و پرده ای برگذشت

بگفت اين سخن پيش خاقان چين

همی گفت با هر کسی همچنين

ز خورشيد چون شد جهان لعل فام

شب تيره بر چرخ بگذاشت گام

دليران لشکر شدند انجمن

که بودند دانا و شمشيرزن

بخرگاه خاقان چين آمدند

همه دل پر از رزم و کين آمدند

چو کاموس اسپ افگن شير مرد

چو منشور و فرطوس مرد نبرد

شميران شگنی و شنگل ز هند

ز سقلاب چون کندر وشاه سند

همی رای زد رزم را هر کسی

از ايران سخن گفت هر کس بسی

ازان پس بران رايشان شد درست

که يکسر بخون دست بايست شست

برفتند هر کس برام خويش

بخفتند در خيمه با کام خويش

چو باريک و خميده شد پشت ماه

ز تاريک زلف شبان سياه

بنزديک خورشيد چون شد درست

برآمد پر از آب رخ را بشست

سپاه دو کشور برآمد بجوش

بچرخ بلند اندر آمد خروش

چنين گفت خاقان که امروز جنگ

نبايد که چون دی بود با درنگ

گمان برد بايد که پيران نبود

نه بی او نشايد نبرد آزمود

همه همگنان رزمساز آمديم

بياری ز راه دراز آمديم

گر امروز چون دی درنگ آوريم

همه نام را زير ننگ آوريم

و ديگر که فردا ز افراسياب

سپاس اندر آرام جوييم و خواب

يکی رزم بايد همه همگروه

شدن پيش لشکر بکردار کوه

ز من هديه و برده ی زابلی

بيابيد با شاره ی کابلی

ز ده کشور ايدر سرافراز هست

بخواب و به خوردن نبايد نشست

بزرگان ز هر جای برخاستند

بخاقان چين خواهش آراستند

که بر لشکر امروز فرمان تراست

همه کشور چين و توران تراست

يک امروز بنگر بدين رزمگاه

که شمشير بارد ز ابر سياه

وزين روی رستم بايرانيان

چنين گفت کاکنون سرآمد زمان

اگر کشته شد زين سپاه اندکی

نشد بيش و کم از دو سيصد يکی

چنين يکسره دل مداريد تنگ

نخواهم تن زنده بی نام و ننگ

همه لشکر ترک از اشکبوس

برفتند رخساره چون سندروس

کنون يکسره دل پر از کين کنيد

بروهای جنگی پر از چين کنيد

که من رخش را بستم امروز نعل

بخون کرد خواهم سر تيغ لعل

بسازيد کامروز روز نوست

زمين سربسر گنج کيخسروست

ميان را ببنديد کز کارزار

همه تاج يابيد با گوشوار

بزرگان برو خواندند آفرين

که از تو فروزد کلاه و نگين

بپوشيد رستم سليح نبرد

بوردگه رفت با داروبرد

زره زير بد جوشن اندر ميان

ازان پس بپوشيد ببربيان

گرانمايه مغفر بسر بر نهاد

همی کرد بدخواهش از مرگ ياد

بنيروی يزدان ميان را ببست

نشست از بر رخش چون پيل مست

ز بالای او آسمان خيره گشت

زمين از پی رخش او تيره گشت

برآمد ز هر دو سپه بوق و کوس

زمين آهنين شد سپهر آبنوس

جهان لرز لرزان شد و دشت و کوه

زمين شد ز نعل ستوران ستوه

وزين روی کاموس بر ميمنه

پس پشت او ژنده پيل و بنه

ابر ميسره لشکر آرای هند

زره دار با تيغ و هندی پرند

بقلب اندرون جای خاقان چين

شده آسمان تار و جنبان زمين

وزين رو فريبرز بر ميسره

چو خورشيد تابان ز برج بره

سوی ميمنه پور کشواد بود

که کتفش همه زير پولاد بود

بقلب اندرون طوس نوذر بپای

به پيش سپه کوس با کرنای

همی دود آتش برآمد ز آب

نبيند چنين رزم جنگی بخواب

برآمد ز هر سوی لشکر خروش

همی پيل را زان بدريد گوش

نخستين که آمد ميان دو صف

ز خون جگر بر لب آورده کف

سپهبد سرافراز کاموس بود

که با لشکر و پيل و با کوس بود

همی برخروشيد چون پيل مست

يکی گرزه ی گام پيکر بدست

که آن جنگجوی پياده کجاست

که از نامداران چنين رزم خواست

کنون گر بيايد بوردگاه

تهی ماند از تير او جايگاه

ورا ديده بودند گردان نيو

چو طوس سرافراز و رهام و گيو

کسی را نيامد همی رزم رای

ز گردان ايران تهی ماند جای

که با او کسی را نبد تاو جنگ

دليران چو آهو و او چون پلنگ

يکی زابلی بود الوای نام

سبک تيغ کين برکشيد از نيام

کجا نيزه ی رستم او داشتی

پس پشت او هيچ نگذاشتی

بسی رنج برده بکار عنان

بياموخته گرز و تير و سنان

برنج و بسختی جگر سوخته

ز رستم هنرها بياموخته

بدو گفت رستم که بيدار باش

بورد اين ترک هشيار باش

مشو غرق ز آب هنرهای خويش

نگه دار بر جايگه پای خويش

چو قطره بر ژرف دريا بری

بديوانگی ماند اين داوری

شد الوای آهنگ کاموس کرد

که جويد بورد با او نبرد

نهادند آوردگاهی بزرگ

کشانی بيامد بکردار گرگ

بزد نيزه و برگرفتش ز زين

بينداخت آسان بروی زمين

عنان را گران کرد و او را بنعل

همی کوفت تا خاک او کرد لعل

تهمتن ز الوای شد دردمند

ز فتراک بگشاد پيچان کمند

چو آهنگ جنگ سران داشتی

کمندی و گرزی گران داشتی

بيامد بغريد چون پيل مست

کمندی ببازو و گرزی بدست

بدو گفت کاموس چندين مدم

بنيروی اين رشته ی شصت خم

چنين پاسخ آورد رستم که شير

چو نخچير بيند بغرد دلير

نخستين برين کينه بستی کمر

ز ايران بکشتی يکی نامور

کنون رشته خوانی کمند مرا

ببينی همی تنگ و بند مرا

زمانه ترا از کشانی براند

چو ايدر بدت خاک جايت نماند

برانگيخت کاموس اسپ نبرد

هم آورد را ديد با دارو برد

بينداخت تيغ پرند آورش

همی خواست از تن بريدن سرش

سر تيغ بر گردن رخش خورد

ببريد بر گستوان نبرد

تن رخش را زان نيامد گزند

گو پيلتن حلقه کرد آن کمند

بينداخت و افگندش اندر ميان

برانگيخت از جای پيل ژيان

بزين اندر آورد و کردش دوال

عقابی شده رخش با پر و بال

سوار از دليری بيفشارد ران

گران شد رکيب و سبک شد عنان

همی خواست کان خم خام کمند

بنيرو ز هم بگسلاند ز بند

شد از هوش کاموس و نگسست خام

گو پيلتن رخش را کرد رام

عنان را بيچيد و او را ز زين

نگون اندر آورد و زد بر زمين

بيامد ببستش بخم کمند

بدو گفت کاکنون شدی بی گزند

ز تو تنبل و جادوی دور گشت

روانت بر ديو مزدور گشت

سرآمد بتو بر همه روز کين

نبينی زمين کشانی و چين

گمان تو آن بد که هنگام جنگ

کسی چون تو نگرفت خنجر بچنگ

مبادا که کين آورد سرفراز

که بس زود بيند نشيب و فراز

دو دست از پس پشت بستش چو سنگ

بخم کمند اندر آورد چنگ

بيامد خرامان بايران سپاه

بزير کش اندر تن کينه خواه

بگردان چنين گفت کين رزمجوی

ز بس زور و کين اندر آمد بروی

چنين است رسم سرای فريب

گهی در فراز و گهی در نشيب

بايران همی شد که ويران کند

کنام پلنگان و شيران کند

به زابلستان و به کابلستان

نه ايوان بود نيز و نه گلستان

نيندازد از دست گوپال را

مگر گم کند رستم زال را

کفن شد کنون مغفر و جوشنش

ز خاک افسر و گرد پيراهنش

شما را بکشتن چگونست رای

که شد کار کاموس جنگی ز پای

بيفگند بر خاک پيش سران

ز لشکر برفتند کنداوران

تنش را بشمشير کردند چاک

بخون غرقه شد زير او سنگ و خاک

بمردی نبايد شد اندر گمان

که بر تو درازست دست زمان

بپايان شد اين رزم کاموس گرد

همی شد که جان آورد جان ببرد

شاهنامه » گفتار اندر داستان فرود سياوش

گفتار اندر داستان فرود سياوش

جهانجوی چون شد سرافراز و گرد

سپه را بدشمن نشايد سپرد

سرشک اندر آيد بمژگان ز رشک

سرشکی که درمان نداند پزشک

کسی کز نژاد بزرگان بود

به بيشی بماند سترگ آن بود

چو بی کام دل بنده بايد بدن

بکام کسی داستانها زدن

سپهبد چو خواند ورا دوستدار

نباشد خرد با دلش سازگار

گرش زآرزو بازدارد سپهر

همان آفرينش نخواند بمهر

ورا هيچ خوبی نخواهد به دل

شود آرزوهای او دلگسل

و ديگر کش از بن نباشد خرد

خردمندش از مردمان نشمرد

چو اين داستان سربسر بشنوی

ببينی سر مايه ی بدخوی

چو خورشيد بنمود بالای خويش

نشست از بر تند بالای خويش

بزير اندر آورد برج بره

چنين تا زمين زرد شد يکسره

تبيره برآمد ز درگاه طوس

همان ناله ی بوق و آوای کوس

ز کشور برآمد سراسر خروش

زمين پرخروش و هوا پر ز جوش

از آواز اسپان و گرد سپاه

بشد قيرگون روی خورشيد و ماه

ز چاک سليح و ز آوای پيل

تو گفتی بياگند گيتی به نيل

هوا سرخ و زرد و کبود و بنفش

ز تابيدن کاويانی درفش

بگردش سواران گودرزيان

ميان اندرون اختر کاويان

سپهدار با افسر و گرز و نای

بيامد ز بالای پرده سرای

بشد طوس با کاويانی درفش

بپای اندرون کرده زرينه کفش

يکی پيل پيکر درفش از برش

بابر اندر آورده تابان سرش

بزرگان که با طوق و افسر بدند

جهانجوی وز تخم نوذر بدند

برفتند يکسر چو کوهی سياه

گرازان و تازان بنزديک شاه

بفرمود تا نامداران گرد

ز لشکر سپهبد سوی شاه برد

چو لشکر همه نزد شاه آمدند

دمان با درفش و کلاه آمدند

بديشان چنين گفت بيدار شاه

که طوس سپهبد به پيش سپاه

بپايست با اختر کاويان

بفرمان او بست بايد ميان

بدو داد مهری به پيش سپاه

که سالار اويست و جوينده راه

بفرمان او بود بايد همه

کجا بندها زو گشايد همه

بدو گفت مگذر ز پيمان من

نگه دار آيين و فرمان من

نيازرد بايد کسی را براه

چنينست آيين تخت و کلاه

کشاورز گر مردم پيشه ور

کسی کو بلشکر نبندد کمر

نبايد که بر وی وزد باد سرد

مکوش ايچ جز با کسی همنبرد

نبايد نمودن ببی رنج رنج

که بر کس نماند سرای سپنج

گذر زی کلات ايچ گونه مکن

گر آن ره روی خام گردد سخن

روان سياوش چو خورشيد باد

بدان گيتيش جای اميد باد

پسر بودش از دخت پيران يکی

که پيدا نبود از پدر اندکی

برادر به من نيز ماننده بود

جوان بود و همسال و فرخنده بود

کنون در کلاتست و با مادرست

جهانجوی با فر و با لشکرست

نداند کسی را ز ايران بنام

ازان سو به نبايد کشيدن لگام

سپه دارد و نامداران جنگ

يکی کوه بر راه دشوار و تنگ

همو مرد جنگست و گرد و سوار

بگوهر بزرگ و بتن نامدار

براه بيابان ببايد شدن

نه نيکو بود راه شيران زدن

چنين گفت پس طوس با شهريار

که از رای تو نگذرد روزگار

براهی روم کم تو فرمان دهی

نيايد ز فرمان تو جز بهی

سپهبد بشد تيز و برگشت شاه

سوی کاخ با رستم و با سپاه

يکی مجلس آراست با پيلتن

رد و موبد و خسرو رای زن

فراوان سخن گفت ز افراسياب

ز رنج تن خويش وز درد باب

ز آزردن مادر پارسا

که با ما چه کرد آن بد پرجفا

مرا زی شبانان بی مايه داد

ز من کس ندانست نام و نژاد

فرستادم اين بار طوس و سپاه

ازين پس من و تو گذاريم راه

جهان بر بدانديش تنگ آوريم

سر دشمنان زير سنگ آوريم

ورا پيلتن گفت کين غم مدار

به کام تو گردد همه روزگار

وزان روی منزل بمنزل سپاه

همی رفت و پيش اندر آمد دو راه

ز يک سو بيابان بی آب و نم

کلات از دگر سوی و راه چرم

بماندند بر جای پيلان و کوس

بدان تا بيايد سپهدار طوس

کدامين پسند آيدش زين دو راه

بفرمان رود هم بران ره سپاه

چو آمد بر سرکشان طوس نرم

سخن گفت ازان راه بی آب و گرم

بگودرز گفت اين بيابان خشک

اگر گرد عنبر دهد باد مشک

چو رانيم روزی به تندی دراز

بب و بسايش آيد نياز

همان به که سوی کلات و چرم

برانيم و منزل کنيم از ميم

چپ و راست آباد و آب روان

بيابان چه جوييم و رنج روان

مرا بود روزی بدين ره گذر

چو گژدهم پيش سپه راهبر

نديديم از اين راه رنجی دراز

مگر بود لختی نشيب و فراز

بدو گفت گودرز پرمايه شاه

ترا پيش رو کرد پيش سپاه

بران ره که گفت او سپه را بران

نبايد که آيد کسی را زيان

نبايد که گردد دل آزرده شاه

بد آيد ز آزار او بر سپاه

بدو گفت طوس ای گو نامدار

ازين گونه انديشه در دل مدار

کزين شاه را دل نگردد دژم

سزد گر نداری روان جفت غم

همان به که لشکر بدين سو بريم

بيابان و فرسنگها نشمريم

بدين گفته بودند همداستان

برين بر نزد نيز کس داستان

براندند ازان راه پيلان و کوس

بفرمان و رای سپهدار طوس

پس آگاهی آمد بنزد فرود

که شد روی خورشيد تابان کبود

ز نعل ستوران وز پای پيل

جهان شد بکردار دريای نيل

چو بشنيد ناکار ديده جوان

دلش گشت پر درد و تيره روان

بفرمود تا هرچ بودش يله

هيونان وز گوسفندان گله

فسيله ببند اندر آرند نيز

نماند ايچ بر کوه و بر دشت چيز

همه پاک سوی سپد کوه برد

ببند اندرون سوی انبوه برد

جريره زنی بود مام فرود

ز بهر سياوش دلش پر ز دود

بر مادر آمد فرود جوان

بدو گفت کای مام روشن روان

از ايران سپاه آمد و پيل و کوس

بپيش سپه در سرافراز طوس

چه گويی چه بايد کنون ساختن

نبايد که آرد يکی تاختن

جريره بدو گفت کای رزمساز

بدين روز هرگز مبادت نياز

بايران برادرت شاه نوست

جهاندار و بيدار کيخسروست

ترا نيک داند به نام و گهر

ز هم خون وز مهره ی يک پدر

برادرت گر کينه جويد همی

روان سياوش بشويد همی

گر او کينه جويد همی از نيا

ترا کينه زيباتر و کيميا

برت را بخفتان رومی بپوش

برو دل پر از جوش و سر پر خروش

به پيش سپاه برادر برو

تو کينخواه نو باش و او شاه نو

که زيبد کز اين غم بنالد پلنگ

ز دريا خروشان برآيد نهنگ

وگر مرغ با ماهيان اندر آب

بخوانند نفرين به افراسياب

که اندر جهان چون سياوش سوار

نبندد کمر نيز يک نامدار

به گردی و مردی و جنگ و نژاد

باورنگ و فرهنگ و سنگ و بداد

بدو داد پيران مرا از نخست

وگر نه ز ترکان همی زن نجست

نژاد تو از مادر و از پدر

همه تاجدار و هم نامور

تو پور چنان نامور مهتری

ز تخم کيانی و کی منظری

کمربست بايد بکين پدر

بجای آوريدن نژاد و گهر

چنين گفت ازان پس بمادر فرود

کز ايران سخن با که بايد سرود

که بايد که باشد مرا پايمرد

ازين سرفرازان روز نبرد

کز ايشان ندانم کسی را بنام

نيامد بر من درود و پيام

بدو گفت ز ايدر برو با تخوار

مدار اين سخن بر دل خويش خوار

کز ايران که و مه شناسد همه

بگويد نشان شبان و رمه

ز بهرام وز زنگه ی شاوران

نشان جو ز گردان و جن گآوران

هميشه سر و نام تو زنده باد

روان سياوش فروزنده باد

ازين هر دو هرگز نگشتی جدای

کنارنگ بودند و او پادشای

نشان خواه ازين دو گو سرفراز

کز ايشان مرا و ترا نيست راز

سران را و گردنکشان را بخوان

می و خلعت آرای و بالا و خوان

ز گيتی برادر ترا گنج بس

همان کين و آيين به بيگانه کس

سپه را تو باش اين زمان پيش رو

تويی کينه خواه جهاندار نو

ترا پيش بايد بکين ساختن

کمر بر ميان بستن و تاختن

بدو گفت رای تو ای شير زن

درفشان کند دوده و انجمن

چو برخاست آوای کوس از چرم

جهان کرد چون آبنوس از ميم

يکی ديده بان آمد از ديد هگاه

سخن گفت با او ز ايران سپاه

که دشت و در و کوه پر لشکرست

تو خورشيد گويی ببند اندرست

ز دربند دژ تا بيابان گنگ

سپاهست و پيلان و مردان جنگ

فرود از در دژ فرو هشت بند

نگه کرد لشکر ز کوه بلند

وزان پس بيامد در دژ ببست

يکی باره ی تيز رو بر نشست

برفتند پويان تخوار و فرود

جوان را سر بخت بر گرد بود

از افراز چون کژ گردد سپهر

نه تندی بکار آيد از بن نه مهر

گزيدند تيغ يکی برز کوه

که ديدار بد يکسر ايران گروه

جوان با تخوار سرايند گفت

که هر چت بپرسم نبايد نهفت

کنارنگ وز هرک دارد درفش

خداوند گوپال و زرينه کفش

چو بينی به من نام ايشان بگوی

کسی را که دانی از ايران بروی

سواران رسيدند بر تيغ کوه

سپاه اندر آمد گروها گروه

سپردار با نيزه ور سی هزار

همه رزمجوی از در کارزار

سوار و پياده بزرين کمر

همه تيغ دار و همه نيز هور

ز بس ترگ زرين و زرين درفش

ز گوپال زرين و زرينه کفش

تو گفتی به کان اندرون زر نماند

برآمد يکی ابر و گوهر فشاند

ز بانگ تبيره ميان دو کوه

دل کرگس اندر هوا شد ستوه

چنين گفت کاکنون درفش مهان

بگو و مدار ايچ گونه نهان

بدو گفت کان پيل پيکر درفش

سواران و آن تيغهای بنفش

کرا باشد اندر ميان سپاه

چنين آلت ساز و اين دستگاه

چو بشنيد گفتار او را تخوار

چنين داد پاسخ که ای شهريار

پس پشت طوس سپهبد بود

که در کينه پيکار او بد بود

درفشی پش پشت او ديگرست

چو خورشيد تابان بدو پيکرست

برادر پدر تست با فر و کام

سپهبد فريبرز کاوس نام

پسش ماه پيکر درفشی بزرگ

دليران بسيار و گردی سترگ

ورانام گستهم گژدهم خوان

که لرزان بود پيل ازو ز استخوان

پسش گرگ پيکر درفشی دراز

بگردش بسی مردم رزمساز

بزير اندرش زنگه ی شاوران

دليران و گردان و کنداوران

درفشی پرستار پيکر چو ماه

تنش لعل و جعد از حرير سياه

ورا بيژن گيو راند همی

که خون بسمان برفشاند همی

درفشی کجا پيکرش هست ببر

همی بشکند زو ميان هژبر

ورا گرد شيدوش دارد بپای

چو کوهی همی اندر آيد ز جای

درفش گرازست پيکر گراز

سپاهی کمندافگن و رزم ساز

درفشی کجا پيکرش گاوميش

سپاه از پس و نيزه داران ز پيش

چنان دان که آن شهره فرهاد راست

که گويی مگر با سپهرست راست

درفشی کجا پيکرش ديزه گرگ

نشان سپهدار گيو سترگ

درفشی کجا شير پيکر بزر

که گودرز کشواد دارد بسر

درفشی پلنگست پيکر گراز

پس ريونيزست با کام و ناز

درفشی کجا آهويش پيکرست

که نستوه گودرز با لشکرست

درفشی کجا غرم دارد نشان

ز بهرام گودرز کشوادگان

همه شيرمردند و گرد و سوار

يکايک بگويم درازست کار

چو يک يک بگفت از نشان گوان

بپيش فرود آن شه خسروان

مهان و کهان را همه بنگريد

ز شادی رخش همچو گل بشکفيد

چو ايرانيان از بر کوهسار

بديدند جای فرود و تخوار

برآشفت ازيشان سپهدار طوس

فروداشت بر جای پيلان و کوس

چنين گفت کز لشکر نامدار

سواری ببايد کنون نيک يار

که جوشان شود زين ميان گروه

برد اسپ تا بر سر تيغ کوه

ببيند که آن دو دلاور کيند

بران کوه سر بر ز بهر چيند

گر ايدونک از لشکر ما يکيست

زند بر سرش تازيانه دويست

وگر ترک باشند و پرخاش جوی

ببندد کشانش بيارد بروی

وگر کشته آيد سپارد بخاک

سزد گر ندارد از آن بيم و باک

ورايدونک باشد ز کارآگاهان

که بشمرد خواهد سپه را نهان

همانجا بدونيم بايد زدن

فروهشتن از کوه و باز آمدن

بسالار بهرام گودرز گفت

که اين کار بر من نشايد نهفت

روم هرچ گفتی بجای آورم

سر کوه يکسر بپای آورم

بزد اسپ و راند از ميان گروه

پرانديشه بنهاد سر سوی کوه

چنين گفت پس نامور با تخوار

که اين کيست کامد چنين خوارخوار

همانانينديشد از ما همی

بتندی برآيد ببالا همی

ييک باره ای برنشسته سمند

بفتراک بربسته دارد کمند

چنين گفت پس رای زن با فرود

که اين را بتندی نبايد بسود

بنام و نشانش ندانم همی

ز گودرزيانش گمانم همی

چو خسرو ز توران بايران رسيد

يکی مغفر شاه شد ناپديد

گمانی همی آن برم بر سرش

زره تا ميان خسروانی برش

ز گودرز دارد همانا نژاد

يکی لب بپرسش ببايد گشاد

چو بهرام بر شد ببالای تيغ

بغريد برسان غرنده ميغ

چه مردی بدو گفت بر کوهسار

نبينی همی لشکر بيشمار

همی نشنوی ناله ی بوق و کوس

نترسی ز سالار بيدار طوس

فرودش چنين پاسخ آورد باز

که تندی نديدی تو تندی مساز

سخن نرم گوی ای جهانديده مرد

ميارای لب را بگفتار سرد

نه تو شير جنگی و من گور دشت

برين گونه بر ما نشايد گذشت

فزونی نداری تو چيزی ز من

بگردی و مردی و نيروی تن

سر و دست و پای و دل و مغز و هوش

زبانی سراينده و چشم و گوش

نگه کن بمن تا مرا نيز هست

اگر هست بيهوده منمای دست

سخن پرسمت گر تو پاسخ دهی

شوم شاد اگر رای فرخ نهی

بدو گفت بهرام بر گوی هين

تو بر آسمانی و من بر زمين

فرود آن زمان گفت سالار کيست

برزم اندرون نامبردار کيست

بدو گفت بهرام سالار طوس

که با اختر کاويانست و کوس

ز گردان چو گودرز و رهام و گيو

چو گرگين و شيدوش و فرهاد نيو

چو گستهم و چون زنگه ی شاوران

گرازه سر مرد کنداوران

بدو گفت کز چه ز بهرام نام

نبردی و بگذاشتی کار خام

ز گودرزيان ما بدوييم شاد

مرا زو نکردی بلب هيچ ياد

بدو گفت بهرام کای شيرمرد

چنين ياد بهرام با تو که کرد

چنين داد پاسخ مر او را فرود

که اين داستان من ز مادر شنود

مرا گفت چون پيشت آيد سپاه

پذيره شو و نام بهرام خواه

دگر نامداری ز کنداوران

کجا نام او زنگه ی شاوران

همانند همشيرگان پدر

سزد گر بر ايشان بجويی گذر

بدو گفت بهرام کای نيکبخت

تويی بار آن خسروانی درخت

فرودی تو ای شهريار جوان

که جاويد بادی به روش نروان

بدو گفت کری فرودم درست

ازان سرو افگنده شاخی برست

بدو گفت بهرام بنمای تن

برهنه نشان سياوش بمن

به بهرام بنمود بازو فرود

ز عنبر بگل بر يکی خال بود

کزان گونه بتگر بپرگار چين

نداند نگاريد کس بر زمين

بدانست کو از نژاد قباد

ز تخم سياوش دارد نژاد

برو آفرين کرد و بردش نماز

برآمد ببالای تند و دراز

فرود آمد از اسپ شاه جوان

نشست از بر سنگ روشن روان

ببهرام گفت ای سرافراز مرد

جهاندار و بيدار و شير نبرد

دو چشم من ار زنده ديدی پدر

همانا نگشتی ازين شادتر

که ديدم ترا شاد و روشن روان

هنرمند و بينادل و پهلوان

بدان آمدستم بدين تيغ کوه

که از نامداران ايران گروه

بپرسم ز مردی که سالار کيست

برزم اندرون نامبردار کيست

يکی سور سازم چنانچون توان

ببينم بشادی رخ پهلوان

ز اسپ و ز شمشير و گرز و کمر

ببخشم ز هر چيز بسيار مر

وزان پس گرايم به پيش سپاه

بتوران شوم داغ دل کينه خواه

سزاوار اين جستن کين منم

بجنگ آتش تيز برزين منم

سزد گر بگويی تو با پهلوان

که آيد برين سنگ روشن روان

بباشيم يک هفته ايدر بهم

سگاليم هرگونه از بيش و کم

به هشتم چو برخيزد آوای کوس

بزين اندر آيد سپهدار طوس

ميان را ببندم بکين پدر

يکی جنگ سازم بدرد جگر

که با شير جنگ آشنايی دهد

ز نر پر کرگس گوايی دهد

که اندر جهان کينه را زين نشان

نبندد ميان کس ز گردنکشان

بدو گفت بهرام کای شهريار

جوان و هنرمند و گرد و سوار

بگويم من اين هرچ گفتی بطوس

بخواهش دهم نيز بر دست بوس

وليکن سپهبد خردمند نيست

سر و مغز او از در پند نيست

هنر دارد و خواسته هم نژاد

نيارد همی بر دل از شاه ياد

بشوريد با گيو و گودرز و شاه

ز بهر فريبرز و تخت و کلاه

همی گويد از تخمه ی نوذرم

جهان را بشاهی خود اندر خورم

سزد گر بپيچد ز گفتار من

گرايد بتندی ز کردار من

جز از من هرآنکس که آيد برت

نبايد که بيند سر و مغفرت

که خودکامه مرديست بی تار و پود

کسی ديگر آيد نيارد درود

و ديگر که با ما دلش نيست راست

که شاهی همی با فريبرز خواست

مرا گفت بنگر که بر کوه کيست

چو رفتی مپرسش که از بهر چيست

بگرز و بخنجر سخن گوی و بس

چرا باشد اين روز بر کوه کس

بمژده من آيم چنو گشت رام

ترا پيش لشکر برم شادکام

وگر جز ز من ديگر آيد کسی

نبايد بدو بودن ايمن بسی

نيايد بر تو بجز يک سوار

چنينست آيين اين نامدار

چو آيد ببين تا چه آيدت رای

در دژ ببند و مپرداز جای

يکی گرز پيروزه دسته بزر

فرود آن زمان برکشيد از کمر

بدو داد و گفت اين ز من يادگار

همی دار تا خودکی آيد بکار

چو طوس سپهبد پذيرد خرام

بباشيم روشن دل و شادکام

جزين هديه ها باشد و اسپ و زين

بزر افسر و خسروانی نگين

چو بهرام برگشت با طوس گفت

که با جان پاکت خرد باد جفت

بدان کان فرودست فرزند شاه

سياوش که شد کشته بر بی گناه

نمود آن نشانی که اندر نژاد

ز کاوس دارند و ز کيقباد

ترا شاه کيخسرو اندرز کرد

که گرد فرود سياوش مگرد

چنين داد پاسخ ستمکاره طوس

که من دارم اين لشکر و بوق و کوس

ترا گفتم او را بنزد من آر

سخن هيچگونه مکن خواستار

گر او شهريارست پس من کيم

برين کوه گويد ز بهر چيم

يکی ترک زاده چو زاغ سياه

برين گونه بگرفت راه سپاه

نبينم ز خودکامه گودرزيان

مگر آنک دارد سپه را زيان

بترسيدی از بی هنر يک سوار

نه شير ژيان بود بر کوهسار

سپه ديد و برگشت سوی فريب

بخيره سپردی فراز و نشيب

وزان پس چنين گفت با سرکشان

که ای نامداران گردنکشان

يکی نامور خواهم و نامجوی

کز ايدر نهد سوی آن ترک روی

سرش را ببرد بخنجر ز تن

بپيش من آرد بدين انجمن

ميان را ببست اندران ريونيز

همی زان نبردش سرآمد قفيز

بدو گفت بهرام کای پهلوان

مکن هيچ برخيره تيره روان

بترس از خداوند خورشيد و ماه

دلت را بشرم آور از روی شاه

که پيوند اويست و همزاد اوی

سواريست نام آور و جن گجوی

که گر يک سوار از ميان سپاه

شود نزد آن پرهنر پور شاه

ز چنگش رهايی نيابد بجان

غم آری همی بر دل شادمان

سپهبد شد آشفته از گفت اوی

نبد پند بهرام يل جفت اوی

بفرمود تا نامبردار چند

بتازند نزديک کوه بلند

ز گردان فراوان برون تاختند

نبرد وراگردن افراختند

بديشان چنين گفت بهرام گرد

که اين کار يکسر مداريد خرد

بدان کوه سر خويش کيخسروست

که يک موی او به ز صد پهلوست

هران کس که روی سياوش بديد

نيارد ز ديدار او آرميد

چو بهرام داد از فرود اين نشان

ز ره بازگشتند گردنکشان

بيامد دگرباره داماد طوس

همی کرد گردون برو بر فسوس

ز راه چرم بر سپدکوه شد

دلش پرجفا بود نستوه شد

چو از تيغ بالا فرودش بديد

ز قربان کمان کيان برکشيد

چنين گفت با رزم ديده تخوار

که طوس آن سخنها گرفتست خوار

که آمد سواری و بهرام نيست

مرا دل درشتست و پدرام نيست

ببين تا مگر يادت آيد که کيست

سراپای در آهن از بهر چيست

چنين داد پاسخ مر او را تخوار

که اين ريونيزست گرد و سوار

چهل خواهرستش چو خرم بهار

پسر خود جزين نيست اندر تبار

فريبنده و ريمن و چاپلوس

دلير و جوانست و داماد طوس

چنين گفت با مرد بينا فرود

که هنگام جنگ اين نبايد شنود

چو آيد به پيکار کنداوران

بخوابمش بر دامن خواهران

بدو گر کند باد کلکم گذار

اگر زنده ماند بمردم مدار

بتير اسپ بيجان کنم گر سوار

چه گويی تو ای کار ديده تخوار

بدو گفت بر مرد بگشای بر

مگر طوس را زو بسوزد جگر

بداند که تو دل بياراستی

که بااو همی آشتی خواستی

چنين با تو بر خيره جنگ آورد

همی بر برادرت ننگ آورد

چو از دور نزديک شد ريونيز

بزه برکشيد آن خمانيده شيز

ز بالا خدنگی بزد بر برش

که بر دوخت با ترگ رومی سرش

بيفتاد و برگشت زو اسپ تيز

بخاک اندر آمد سر ريو نيز

ببالا چو طوس از ميم بنگريد

شد آن کوه بر چشم او ناپديد

چنين داستان زد يکی پرخرد

که از خوی بد کوه کيفر برد

چنين گفت پس پهلوان با زرسپ

که بفروز دل را چو آذرگشسپ

سليح سواران جنگی بپوش

بجان و تن خويشتن دار گوش

تو خواهی مگر کين آن نامدار

وگرنه نبينم کسی خواستار

زرسپ آمد و ترگ بر سر نهاد

دلی پر ز کين و لبی پر ز باد

خروشان باسپ اندر آورد پای

بکردار آتش درآمد ز جای

چنين گفت شير ژيان با تخوار

که آمد دگرگون يکی نامدار

ببين تا شناسی که اين مرد کيست

يکی شهريار است اگر لشکريست

چنين گفت با شاه جنگی تخوار

که آمد گه گردش روزگار

که اين پور طوسست نامش زرسپ

که از پيل جنگی نگرداند اسپ

که جفتست با خواهر ريونيز

بکين آمدست اين جهانجوی نيز

چو بيند بر و بازوی و مغفرت

خدنگی ببايد گشاد از برت

بدان تا بخاک اندر آيد سرش

نگون اندر آيد ز باره برش

بداند سپهدار ديوانه طوس

که ايدر نبوديم ما بر فسوس

فرود دلاور برانگيخت اسپ

يکی تير زد بر ميان زرسپ

که با کوهه ی زين تنش را بدوخت

روانش ز پيکان او برفروخت

بيفتاد و برگشت ازو بادپای

همی شد دمان و دنان باز جای

خروشی برآمد ز ايران سپاه

زسر برگرفتند گردان کلاه

دل طوس پرخون و ديده پراب

بپوشيد جوشن هم اندر شتاب

ز گردان جنگی بناليد سخت

بلرزيد برسان برگ درخت

نشست از بر زين چو کوهی بزرگ

که بنهند بر پشت پيلی سترگ

عنان را بپيچيد سوی فرود

دلش پر ز کين و سرش پر ز دود

تخوار سراينده گفت آن زمان

که آمد بر کوه کوهی دمان

سپهدار طوسست کامد بجنگ

نتابی تو با کار ديده نهنگ

برو تا در دژ ببنديم سخت

ببينيم تا چيست فرجام بخت

چو فرزند و داماد او را برزم

تبه کردی اکنون مينديش بزم

فرود جوان تيز شد با تخوار

که چون رزم پيش آيد و کارزار

چه طوس و چه شير و چه پيل ژيان

چه جنگی نهنگ و چه ببر بيان

بجنگ اندرون مرد را دل دهند

نه بر آتش تيز بر گل نهند

چنين گفت با شاهزاده تخوار

که شاهان سخن را ندارند خوار

تو هم يک سواری اگر ز آهنی

همی کوه خارا ز بن برکنی

از ايرانيان نامور سی هزار

برزم تو آيند بر کوهسار

نه دژ ماند اينجا نه سنگ و نه خاک

سراسر ز جا اندر آرند پاک

وگر طوس را زين گزندی رسد

به خسرو ز دردش نژندی رسد

بکين پدرت اندر آيد شکست

شکستی که هرگز نشايدش بست

بگردان عنان و مينداز تير

بدژ شو مبر رنج بر خيره خير

سخن هرچ از پيش بايست گفت

نگفت و همی داشت اندر نهفت

ز بی مايه دستور ناکاردان

ورا جنگ سود آمد و جان زيان

فرود جوان را دژ آباد بود

بدژ درپرستنده هفتاد بود

همه ماهرويان بباره بدند

چو ديبای چينی نظاره بدند

ازان بازگشتن فرود جوان

ازيشان همی بود تيره روان

چنين گفت با شاهزاده تخوار

که گر جست خواهی همی کارزار

نگر نامور طوس را نشکنی

ترا آن به آيد که اسپ افگنی

و ديگر که باشد مر او را زمان

نيايد به يک چوبه تير از کمان

چو آمد سپهبد بر اين تيغ کوه

بيايد کنون لشکرش همگروه

ترا نيست در جنگ پاياب اوی

نديدی براوهای پرتاب اوی

فرود از تخوار اين سخنها شنيد

کمان را بزه کرد و اندر کشيد

خدنگی بر اسپ سپهبد بزد

چنان کز کمان سواران سزد

نگون شد سر تازی و جان بداد

دل طوس پرکين و سر پر ز باد

بلشکر گه آمد بگردن سپر

پياده پر از گرد و آسيمه سر

گواژه همی زد پس او فرود

که اين نامور پهلوان را چه بود

که ايدون ستوه آمد از يک سوار

چگونه چمد در صف کارزار

پرستندگان خنده برداشتند

همی از چرم نعره برداشتند

که پيش جوانی يکی مرد پير

ز افراز غلتان شد از بيم تير

سپهبد فرود آمد از کوه سر

برفتند گردان پر اندوه سر

که اکنون تو بازآمدی تندرست

بب مژه رخ نبايست شست

بپيچيد زان کار پرمايه گيو

که آمد پياده سپهدار نيو

چنين گفت کين را خود اندازه نيست

رخ نامداران برين تازه نيست

اگر شهريارست با گوشوار

چه گيرد چنين لشکر کشن خوار

نبايد که باشيم همداستان

به هر گونه ی کو زند داستان

اگر طوس يک بار تندی نمود

زمانه پرآزار گشت از فرود

همه جان فدای سياوش کنيم

نبايد که اين بد فرامش کنيم

زرسپ گرانمايه زو شد بباد

سواری سرافراز نوذرنژاد

بخونست غرقه تن ريونيز

ازين بيش خواری چه بينيم نيز

گرو پور جمست و مغز قباد

بنادانی اين جنگ را برگشاد

همی گفت و جوشن همی بست گرم

همی بر تنش بر بدريد چرم

نشست از بر اژدهای دژم

خرامان بيامد براه چرم

فرود سياوش چو او را بديد

يکی باد سرد از جگر برکشيد

همی گفت کين لشکر رزمساز

ندانند راه نشيب و فراز

همه يک ز ديگر دلاورترند

چو خورشيد تابان بدو پيکرند

وليکن خرد نيست با پهلوان

سر بی خرد چون تن بی روان

نباشند پيروز ترسم بکين

مگر خسرو آيد بتوران زمين

بکين پدر جمله پشت آوريم

مگر دشمنان را به مشت آوريم

بگوکين سوار سرافراز کيست

که بر دست و تيغش ببايد گريست

نگه کرد ز افراز بالا تخوار

ببی دانشی بر چمن رست خار

بدو گفت کين اژدهای دژم

که مرغ از هوا اندر آرد بدم

که دست نيای تو پيران ببست

دو لشکر ز ترکان بهم برشکست

بسی بی پدر کرد فرزند خرد

بسی کوه و رود و بيابان سپرد

پدر نيز ازو شد بسی بی پسر

بپی بسپرد گردن شير نر

بايران برادرت را او کشيد

بجيحون گذر کرد و کشتی نديد

وراگيو خوانند پيلست و بس

که در رزم دريای نيلست و بس

چو بر زه بشست اندر آری گره

خدنگت نيابد گذر بر زره

سليح سياوش بپوشد بجنگ

نترسد ز پيکان تير خدنگ

بکش چرخ و پيکان سوی اسپ ران

مگر خسته گردد هيون گران

پياده شود بازگردد مگر

کشان چون سپهبد بگردن سپر

کمان را بزه کرد جنگی فرود

پس آن قبضه ی چرخ بر کف بسود

بزد تير بر سينه ی اسپ گيو

فرود آمد از باره برگشت نيو

ز بام سپد کوه خنده بخاست

همی مغز گيو از گواژه بکاست

برفتند گردان همه پيش گيو

که يزدان سپاس ای سپهدار نيو

که اسپ است خسته تو خسته نه يی

توان شد دگر بار بسته نه يی

برگيو شد بيژن شير مرد

فراوان سخنها بگفت از نبرد

که ای باب شيراوژن تيزچنگ

کجا پيل با تو نرفتی بجنگ

چرا ديد پشت ترا يک سوار

که دست تو بودی بهر کارزار

ز ترکی چنين اسپ خسته بدست

برفتی سراسيمه برسان مست

بدو گفت چون کشته شد بارگی

بدو دادمی سر به يکبارگی

همی گفت گفتارهای درشت

چو بيژن چنان ديد بنمود پشت

برآشفت گيو از گشاد برش

يکی تازيانه بزد بر سرش

بدو گفت نشنيدی از رهنمای

که با رزمت انديشه بايد بجای

نه تو مغز داری نه رای و خرد

چنين گفت را کس بکيفر برد

دل بيژن آمد ز تندی بدرد

بدادار دارنده سوگند خورد

که زين را نگردانم از پشت اسپ

مگر کشته آيم بکين زرسپ

وزآنجا بيامد دلی پر ز غم

سری پر ز کينه بر گستهم

کز اسپان تو باره ای دستکش

کجا بر خرامد بافراز خوش

بده تا بپوشم سليح نبرد

يکی تا پديد آيد از مردمرد

يکی ترک رفتست بر تيغ کوه

بدين سان نظاره برو بر گروه

چنين داد پاسخ که اين نيست روی

ابر خيره گرد بلاها مپوی

زرسپ سپهدار چون ريونيز

سپهبد که گيتی ندارد بچيز

پدرت آنکه پيل ژيان بشکرد

بگردنده گردون همی ننگرد

ازو بازگشتند دل پر ز درد

کس آورد با کوه خارا نکرد

مگر پر کرگس بود رهنمای

وگرنه بران دژ که پويد بپای

بدو گفت بيژن که مشکن دلم

کنون يال و بازو ز هم بگسلم

يکی سخت سوگند خوردم بماه

بدادار گيهان و ديهيم شاه

کزين ترک من برنگردانم اسپ

زمانم سرايد مگر چون زرسپ

بدو گفت پس گستهم راه نيست

خرد خود از اين تيزی آگاه نيست

جهان پرفراز و نشيبست و دشت

گر ايدونک زينجا ببايد گذشت

مرا بارگير اينک جوشن کشد

دو ماندست اگر زين يکی را کشد

نيابم دگر نيز همتای او

برنگ و تگ و زور و بالای اوی

بدو گفت بيژن بکين زرسپ

پياده بپويم نخواهم خود اسپ

چنين داد پاسخ بدو گستهم

که مويی نخواهم ز تو بيش و کم

مرا گر بود بارگی ده هزار

همه موی پر از گوهر شاهوار

ندارم بدين از تو آن را دريغ

نه گنج و نه جان و نه اسپ و نه تيغ

برو يک بيک بارگيها ببين

کدامت به آيد يکی برگزين

بفرمای تا زين بر آن کت هواست

بسازند اگر کشته آيد رواست

يکی رخش بودش بکردار گرگ

کشيده زهار و بلند و سترگ

ز بهر جهانجوی مرد جوان

برو برفگندند بر گستوان

دل گيو شد زان سخن پر ز دود

چو انديشه کرد از گشاد فرود

فرستاد و مر گستهم را بخواند

بسی داستانهای نيکو براند

فرستاد درع سياوش برش

همان خسروانی يکی مغفرش

بياورد گستهم درع نبرد

بپوشيد بيژن بکردار گرد

بسوی سپد کوه بنهاد روی

چنانچون بود مردم جنگجوی

چنين گفت شاه جوان با تخوار

که آمد بنوی يکی نامدار

نگه کن ببين تا ورا نام چيست

بدين مرد جنگی که خواهد گريست

بخسرو تخوار سراينده گفت

که اين را ز ايران کسی نيست جفت

که فرزند گيوست مردی دلير

بهر رزم پيروز باشد چو شير

ندارد جز او گيو فرزند نيز

گراميترستش ز گنج و ز چيز

تو اکنون سوی بارگی دار دست

دل شاه ايران نشايد شکست

و ديگر که دارد همی آن زره

کجا گيو زد بر ميان برگره

برو تير و ژوپين نيابد گذار

سزد گر پياده کند کارزار

تو با او بسنده نباشی بجنگ

نگه کن که الماس دارد بچنگ

بزد تير بر اسپ بيژن فرود

تو گفتی باسپ اندرون جان نبود

بيفتاد و بيژن جدا گشت ازوی

سوی تيغ با تيغ بنهاد روی

يکی نعره زد کای سوار دلير

بمان تا ببينی کنون رزم شير

ندانی که بی اسپ مردان جنگ

بيايند با تيغ هندی بچنگ

ببينی مرا گر بمانی بجای

به پيکار ازين پس نيايدت رای

چو بيژن همی برنگشت از فرود

فرود اندر آن کار تندی نمود

يکی تير ديگر بيانداخت شير

سپر بر سر آورد مرد دلير

سپر بر دريد و زره را نيافت

ازو روی بيژن بپستی نتافت

ازان تند بالا چو بر سر کشيد

بزد دست و تيغ از ميان برکشيد

فرود گرانمايه زو بازگشت

همه باره ی دژ پرآواز گشت

دوان بيژن آمد پس پشت اوی

يکی تيغ بد تيز در مشت اوی

به برگستوان بر زد و کرد چاک

گرانمايه اسپ اندر آمد بخاک

به دربند حصن اندر آمد فرود

دليران در دژ ببستند زود

ز باره فراوان بباريد سنگ

بدانست کان نيست جای درنگ

خروشيد بيژن که ای نامدار

ز مردی پياده دلير و سوار

چنين بازگشتی و شرمت نبود

دريغ آن دل و نام جنگی فرود

بيامد بر طوس زان رزمگاه

چنين گفت کای پهلوان سپاه

سزد گر برزم چنين يک دلير

شود نامبردار يک دشت شير

اگر کوه خارا ز پيکان اوی

شود آب و دريا بود کان اوی

سپهبد نبايد که دارد شگفت

ازين برتر اندازه نتوان گرفت

سپهبد بدارنده سوگند خورد

کزين دژ برآرم بخورشيد گرد

بکين زرسپ گرامی سپاه

برآرم بسازم يکی رزمگاه

تن ترک بدخواه بيجان کنم

ز خونش دل سنگ مرجان کنم

چو خورشيد تابنده شد ناپديد

شب تيره بر چرخ لشکر کشيد

دليران دژدار مردی هزار

ز سوی کلات اندر آمد سوار

در دژ ببستند زين روی تنگ

خروش جرس خاست و آوای زنگ

جريره بتخت گرامی بخفت

شب تيره با درد و غم بود جفت

بخواب آتشی ديد کز دژ بلند

برافروختی پيش آن ارجمند

سراسر سپد کوه بفروختی

پرستنده و دژ همی سوختی

دلش گشت پر درد و بيدار گشت

روانش پر از درد و تيمار گشت

بباره برآمد جهان بنگريد

همه کوه پرجوشن و نيزه ديد

رخش گشت پرخون و دل پر ز دود

بيامد به بالين فرخ فرود

بدو گفت بيدار گرد ای پسر

که ما را بد آمد ز اختر بسر

سراسر همه کوه پر دشمنست

در دژ پر از نيزه و جوشنست

بمادر چنين گفت جنگی فرود

که از غم چه داری دلت پر ز دود

مرا گر زمانه شدست اسپری

زمانه ز بخشش فزون نشمری

بروز جوانی پدر کشته شد

مرا روز چون روز او گشته شد

بدست گروی آمد او را زمان

سوی جان من بيژن آمد دمان

بکوشم نميرم مگر غرم وار

نخواهم ز ايرانيان زينهار

سپه را همه ترگ و جوشن بداد

يکی ترگ رومی بسر برنهاد

ميانرا بخفتان رومی ببست

بيامد کمان کيانی بدست

چو خورشيد تابنده بنمود چهر

خرامان برآمد بخم سپهر

ز هر سو برآمد خروش سران

گراييدن گرزهای گران

غو کوس با ناله ی کرنای

دم نای سرغين و هندی درای

برون آمد از باره ی دژ فرود

دليران ترکان هرآنکس که بود

ز گرد سواران و ز گرز و تير

سر کوه شد همچو دريای قير

نبد هيچ هامون و جای نبرد

همی کوه و سنگ اسپ را خيره کرد

ازين گونه تا گشت خورشيد راست

سپاه فرود دلاور بکاست

فراز و نشيبش همه کشته شد

سربخت مرد جوان گشته شد

بدو خيره ماندند ايرانيان

که چون او نديدند شير ژيان

ز ترکان نماند ايچ با او سوار

نديد ايچ تنها رخ کارزار

عنان را بپيچيد و تنها برفت

ز بالا سوی دژ خراميد تفت

چو رهام و بيژن کمين ساختند

فراز و نشيبش همی تاختند

چو بيژن پديد آمد اندر نشيب

سبک شد عنان و گران شد رکيب

فرود جوان ترگ بيژن بديد

بزد دست و تيغ از ميان برکشيد

چو رهام گرد اندر آمد به پشت

خروشان يکی تيغ هندی به مشت

بزد بر سر کتف مرد دلير

فرود آمد از دوش دستش به زير

چو از وی جدا گشت بازوی و دوش

همی تاخت اسپ و همی زد خروش

بنزديک دژ بيژن اندر رسيد

بزخمی پی باره ی او بريد

پياده خود و چند زان چاکران

تبه گشته از چنگ کنداوران

بدژ در شد و در ببستند زود

شد آن نامور شير جنگی فرود

بشد با پرستندگان مادرش

گرفتند پوشيدگان در برش

بزاری فگندند بر تخت عاج

نبد شاه را روز هنگام تاج

همه غاليه موی و مشکين کمند

پرستنده و مادر از بن بکند

همی کند جان آن گرامی فرود

همه تخت مويه همه حصن رود

چنين گفت چون لب ز هم برگرفت

که اين موی کندن نباشد شگفت

کنون اندر آيند ايرانيان

به تاراج دژ پاک بسته ميان

پرستندگان را اسيران کنند

دژ وباره کوه ويران کنند

دل هرک بر من بسوزد همی

ز جانم رخش برفروزد همی

همه پاک بر باره بايد شدن

تن خويش را بر زمين بر زدن

کجا بهر بيژن نماند يکی

نمانم من ايدر مگر اندکی

کشنده تن و جان من درد اوست

پرستار و گنجم چه در خورد اوست

بگفت اين و رخسارگان کرد زرد

برآمد روانش بتيمار و درد

ببازيگری ماند اين چرخ مست

که بازی برآرد به هفتاد دست

زمانی بخنجر زمانی بتيغ

زمانی بباد و زمانی بميغ

زمانی بدست يکی ناسزا

زمانی خود از درد و سختی رها

زمانی دهد تخت و گنج و کلاه

زمانی غم و رنج و خواری و چاه

همی خورد بايد کسی را که هست

منم تنگدل تا شدم تنگدست

اگر خود نزادی خردمند مرد

نديدی ز گيتی چنين گرم و سرد

ببايد به کوری و ناکام زيست

برين زندگانی ببايد گريست

سرانجام خاکست بالين اوی

دريغ آن دل و رای و آيين اوی

پرستندگان بر سر دژ شدند

همه خويشتن بر زمين برزدند

يکی آتشی خود جريره فروخت

همه گنجها را بتش بسوخت

يکی تيغ بگرفت زان پس بدست

در خانه ی تازی اسپان ببست

شکمشان بدريد و ببريد پی

همی ريخت از ديده خوناب و خوی

بيامد ببالين فرخ فرود

يکی دشنه با او چو آب کبود

دو رخ را بروی پسر بر نهاد

شکم بردريد و برش جان بداد

در دژ بکندند ايرانيان

بغارت ببستند يکسر ميان

چو بهرام نزديک آن باره شد

از اندوه يکسر دلش پاره شد

بايرانيان گفت کين از پدر

بسی خوارتر مرد و هم زارتر

کشنده سياوش چاکر نبود

ببالينش بر کشته مادر نبود

همه دژ سراسر برافروخته

همه خان و مان کنده و سوخته

بايرانيان گفت کز کردگار

بترسيد وز گردش روزگار

ببد بس درازست چنگ سپهر

به بيدادگر برنگردد بمهر

زکيخسرو اکنون نداريد شرم

که چندان سخن گفت با طوس نرم

بکين سياوش فرستادتان

بسی پند و اندرزها دادتان

ز خون برادر چو آگه شود

همه شرم و آذرم کوته شود

ز رهام وز بيژن تيز مغز

نيايد بگيتی يکی کار نغز

هماننگه بيامد سپهدار طوس

براه کلات اندر آورد کوس

چو گودرز و چون گيو کنداوران

ز گردان ايران سپاهی گران

سپهبد بسوی سپدکوه شد

وزانجا بنزديکی انبوه شد

چو آمد ببالين آن کشته زار

بران تخت با مادر افگنده خوار

بيک دست بهرام پر آب چشم

نشسته ببالين او پر ز خشم

بدست دگر زنگه ی شاوران

برو انجمن گشته کنداوران

گوی چون درختی بران تخت عاج

بديدار ماه و ببالای ساج

سياوش بد خفته بر تخت زر

ابا جوشن و تيغ و گرز و کمر

برو زار بگريست گودرز و گيو

بزرگان چو گرگين و بهرام نيو

رخ طوس شد پر ز خون جگر

ز درد فرود و ز درد پسر

که تندی پشيمانی آردت بار

تو در بوستان تخم تندی مکار

چنين گفت گودرز با طوس و گيو

همان نامداران و گردان نيو

که تندی نه کار سپهبد بود

سپهبد که تندی کند بد بود

جوانی بدين سان ز تخم کيان

بدين فر و اين برز و يال و ميان

بدادی بتيزی و تندی بباد

زرسپ آن سپهدار نوذرنژاد

ز تيزی گرفتار شد ريونيز

نبود از بد بخت ما مانده چيز

هنر بی خرد در دل مرد تند

چو تيغی که گردد ز زنگار کند

چو چندين بگفتند آب از دو چشم

بباريد و آمد ز تندی بخشم

چنين پاسخ آورد کز بخت بد

بسی رنج وسختی بمردم رسد

بفرمود تا دخمه ی شاهوار

بکردند بر تيغ آن کوهسار

نهادند زيراندرش تخت زر

بديبای زربفت و زرين کمر

تن شاهوارش بياراستند

گل و مشک و کافور و می خواستند

سرش را بکافور کردند خشک

رخش را بعطر و گلاب و بمشک

نهادند بر تخت و گشتند باز

شد آن شيردل شاه گردن فراز

زراسپ سرافراز با ريونيز

نهادند در پهلوی شاه نيز

سپهبد بران ريش کافورگون

بباريد از ديدگان جوی خون

چنينست هرچند مانيم دير

نه پيل سرافراز ماند نه شير

دل سنگ و سندان بترسد ز مرگ

رهايی نيابد ازو بار و برگ

سه روزش درنگ آمد اندر چرم

چهارم برآمد ز شيپور دم

سپه برگرفت و بزد نای و کوس

زمين کوه تا کوه گشت آبنوس

هرآنکس که ديدی ز توران سپاه

بکشتی تنش را فگندی براه

همه مرزها کرد بی تار و پود

همی رفت پيروز تا کاسه رود

بدان مرز لشکر فرود آوريد

زمين گشت زان خيمه ها ناپديد

خبر شد بترکان کز ايران سپاه

سوس کاسه رود اندر آمد براه

ز تران بيامد دليری جوان

پلاشان بيداردل پهلوان

بيامد که لشکر همی بنگرد

درفش سران را همی بشمرد

بلشکرگه اندر يکی کوه بود

بلند و بيکسو ز انبوه بود

نشسته برو گيو و بيژن بهم

همی رفت هرگونه از بيش و کم

درفش پلاشان ز توران سپاه

بديدار ايشان برآمد ز راه

چو از دور گيو دلاور بديد

بزد دست و تيغ از ميان برکشيد

چنين گفت کامد پلاشان شير

يکی نامداری سواری دلير

شوم گر سرش را ببرم ز تن

گرش بسته آرم بدين انجمن

بدو گفت بيژن که گر شهريار

مرا داد خلعت بدين کارزار

بفرمان مرا بست بايد کمر

برزم پلاشان پرخاشخر

به بيژن چنين گفت گيو دلير

که مشتاب در چنگ اين نره شير

نبايد که با او نتابی بجنگ

کنی روز بر من برين جنگ تنگ

پلاشان چو شير است در مرغزار

جز از مرد جنگی نجويد شکار

بدو گفت بيژن مرا زين سخن

به پيش جهاندار ننگی مکن

سليح سياوش مرا ده بجنگ

پس آنگه نگه کن شکار پلنگ

بدو داد گيو دلير آن زره

همی بست بيژن زره را گره

يکی باره ی تيزرو برنشست

بهامون خراميد نيزه بدست

پلاشان يکی آهو افگنده بود

کبابش بر آتش پراگنده بود

همی خورد و اسپش چران و چمان

پلاشان نشسته به بازو کمان

چو اسپش ز دور اسپ بيژن بديد

خروشی برآورد و اندر دميد

پلاشان بدانست کامد سوار

بيامد بسيچيده ی کارزار

يکی بانگ برزد به بيژن بلند

منم گفت شيراوژن و و ديوبند

بگو آشکارا که نام تو چيست

که اختر همی بر تو خواهد گريست

دلاور بدو گفت من بيژنم

برزم اندرون پيل و رويي نتنم

نيا شير جنگی پدر گيو گرد

هم اکنون ببينی ز من دستبرد

بروز بلا در دم کارزار

تو بر کوه چون گرگ مردار خواه

همی دود و خاکستر و خون خوری

گه آمد که لشکر بهامون بری

پلاشان بپاسخ نکرد ايچ ياد

برانگيخت آن پيل تن را چو باد

سواران بنيزه برآويختند

يکی گرد تيره برانگيختند

سنانهای نيزه بهم برشکست

يلان سوی شمشير بردند دست

بزخم اندرون تيغ شد لخت لخت

ببودند لرزان چو شاخ درخت

بب اندرون غرقه شد بارگی

سرانشان غمی گشت يکبارگی

عمود گران برکشيدند باز

دو شير سرافراز و دو رزمساز

چنين تا برآورد بيژن خروش

عمودگران برنهاده بدوش

بزد بر ميان پلاشان گرد

همه مهره ی پشت بشکست خرد

ز بالای اسپ اندر آمد تنش

نگون شد بر و مغفر و جوشنش

فرود آمد از باره بيژن چو گرد

سر مرد جنگی ز تن دور کرد

سليح و سر و اسپ آن نامجوی

بياورد و سوی پدر کرد روی

دل گيو بد زان سخن پر ز درد

که چون گردد آن باد روز نبرد

خروشان و جوشان بدان ديد هگاه

که تا گرد بيژن کی آيد ز راه

همی آمد از راه پور جوان

سر و جوشن و اسپ آن پهلوان

بياورد و بنهاد پيش پدر

بدو گفت پيروز باش ای پسر

برفتند با شادمانی ز جای

نهادند سر سوی پرده سرای

بياورد پيش سپهبد سرش

همان اسپ با جوشن و مغفرش

چنان شاد شد زان سخن پهلوان

که گفتی برافشاند خواهد روان

بدو گفت کای پور پشت سپاه

سر نامداران و ديهيم شاه

هميشه بزی شاد و برترمنش

ز تو دور بادا بد بدکنش

ازان پس خبر شد بافراسياب

که شد مرز توران چو دريای آب

سوی کاسه رود اندر آمد سپاه

زمين شد ز کين سياوش سياه

سپهبد به پيران سالار گفت

که خسرو سخن برگشاد از نهفت

مگر کين سخن را پذيره شويم

همه با درفش و تبيره شويم

وگرنه ز ايران بيايد سپاه

نه خورشيد بينيم روشن نه ماه

برو لشکر آور ز هر سو فراز

سخنها نبايد که گردد دراز

وزين رو برآمد يکی تندباد

که کس را ز ايران نبد رزم ياد

يکی ابر تند اندر آمد چو گرد

ز سرما همی لب بدندان فسرد

سراپرده و خيمه ها گشت يخ

کشيد از بر کوه بر برف نخ

بيک هفته کس روی هامون نديد

همه کشور از برف شد ناپديد

خور و خواب و آرامگه تنگ شد

تو گفتی که روی زمين سنگ شد

کسی را نبد ياد روز نبرد

همی اسپ جنگی بکشت و بخورد

تبه شد بسی مردم و چارپای

يکی را نبد چنگ و بازو بجای

بهشتم برآمد بلند آفتاب

جهان شد سراسر چو دريای آب

سپهبد سپه را همی گرد کرد

سخن رفت چندی ز روز نبرد

که ايدر سپه شد ز تنگی تباه

سزد گر برانيم ازين رزمگاه

مبادا برين بوم و برها درود

کلات و سپدکوه گر کاسه رود

ز گردان سرافراز بهرام گفت

که اين از سپهبد نشايد نهفت

تو ما را بگفتار خامش کنی

همی رزم پور سياوش کنی

مکن کژ ابر خيره بر کار راست

بيک جان نگه کن که چندين بکاست

هنوز از بدی تا چه آيدت پيش

به چرم اندر است اين زمان گاوميش

سپهبد چنين گفت کاذرگشسپ

نبد نامورتر ز جنگی زرسپ

بلشکر نگه کن که چون ريونيز

که بينی بمردی و ديدار نيز

نه بر بی گنه کشته آمد فرود

نوشته چنين بود بود آنچ بود

مرا جام ازو پر می و شير بود

جوان را ز بالا سخن تير بود

کنون از گذشته نياريم ياد

به بيداد شد کشته او گر بداد

چو خلعت ستد گيو گودرز ز شاه

که آن کوه هيزم بسوزد براه

کنونست هنگام آن سوختن

به آتش سپهری برافروختن

گشاده شود راه لشکر مگر

بباشد سپه را بروبر گذر

بدو گفت گيو اين سخن رنج نيست

وگر هست هم رنج بی گنج نيست

غمی گشت بيژن بدين داستان

نباشم بدين گفت همداستان

مرا با جوانی نبايد نشست

بپيری کمر بر ميان تو بست

برنج و بسختی بپرورديم

بگفتار هرگز نيازرديم

مرا برد بايد بدين کار دست

نشايد تو با رنج و من با نشست

بدو گفت گيو آنک من ساختم

بدين کار گردن برافراختم

کنون ای پسر گاه آرايشست

نه هنگام پيری و بخشايشست

ازين رفتن من ندار ايچ غم

که من کوه خارا بسوزم به دم

بسختی گذشت از در کاسه رود

جهان را همه رنج برف آب بود

چو آمد برران کوه هيزم فراز

ندانست بالا و پهناش باز

ز پيکان تير آتشی برفروخت

بکوه اندر افگند و هيزم بسوخت

ز آتش سه هفته گذرشان نبود

ز تف زبانه ز باد و ز دود

چهارم سپه برگذشتن گرفت

همان آب و آتش نشستن گرفت

سپهبد چو لشکر برو گرد شد

ز آتش براه گروگرد شد

سپاه اندر آمد چنانچون سزد

همه کوه و هامون سراپرده زد

چنانچون ببايست برساختند

ز هر سو طلايه برون تاختند

گروگرد بودی نشست تژاو

سواری که بوديش با شير تاو

فسيله بدان جايگه داشتی

چنان کوه تا کوه بگذاشتی

خبر شد که آمد ز ايران سپاه

گله برد بايد به يکسو ز راه

فرستاد گردی هم اندر شتاب

بنزديک چوپان افراسياب

کبوده بدش نام و شايسته بود

بشايستگی نيز بايسته بود

بدو گفت چون تيره گردد سپهر

تو ز ايدر برو هيچ منمای چهر

نگه کن که چندست ز ايران سپاه

ز گردان که دارد درفش و کلاه

ازيدر بر ايشان شبيخون کنيم

همه کوه در جنگ هامون کنيم

کبوده بيامد چو گرد سياه

شب تيره نزديک ايران سپاه

طلايه شب تيره بهرام بود

کمندش سر پيل را دام بود

برآورد اسپ کبوده خروش

ز لشکر برافراخت بهرام گوش

کمان را بزه کرد و بفشارد ران

درآمد ز جای آن هيون گران

يکی تير بگشاد و نگشاد لب

کبوده نبود ايچ پيدا ز شب

بزد بر کمربند چوپان شاه

همی گشت رنگ کبوده سياه

ز اسپ اندر افتاد و زنهار خواست

بدو گفت بهرام برگوی راست

که ايدر فرستنده ی تو که بود

کرا خواستی زين بزرگان بسود

ببهرام گفت ار دهی زينهار

بگويم ترا هرچ پرسی ز کار

تژاوست شاها فرستنده ام

بنزديک او من پرستنده ام

مکش مر مرا تا نمايمت راه

بجايی که او دارد آرامگاه

بدو گفت بهرام با من تژاو

چو با شير درنده پيکار گاو

سرش را بخنجر ببريد پست

بفتراک زين کيانی ببست

بلشکر گه آورد و بفگند خوار

نه نام آوری بد نه گردی سوار

چو خورشيد بر زد ز گردون درفش

دم شب شد از خنجر او بنفش

غمی شد دل مرد پرخاشجوی

بدانست کو را بد آمد بروی

برآمد خروش خروس و چکاو

کبوده نيامد بنزد تژاو

سپاهی که بودند با او بخواند

وزان جايگه تيز لشکر براند

تژاو سپهبد بشد با سپاه

بايران خروش آمد از ديد هگاه

که آمد سپاهی ز ترکان بجنگ

سپهبد نهنگی درفشی پلنگ

ز گردنکشان پيش او رفت گيو

تنی چند با او ز گردان نيو

برآشفت و نامش بپرسيد زوی

چنين گفت کای مرد پرخاشجوی

بدين مايه مردم بجنگ آمدی

ز هامون بکام نهنگ آمدی

بپاسخ چنين گفت کای نامدار

ببينی کنون رزم شير سوار

بگيتی تژاوست نام مرا

بهر دم برآرند کام مرا

نژادم بگوهر از ايران بدست

ز گردان وز پشت شيران بدست

کنون مرزبانم بدين تخت و گاه

نگين بزرگان و داماد شاه

بدو گفت گيو اينکه گفتی مگوی

که تيره شود زين سخن آبروی

از ايران بتوران که دارد نشست

مگر خوردنش خون بود گر کبست

اگر مرزبانی و داماد شاه

چرا بيشتر زين نداری سپاه

بدين مايه لشکر تو تندی مجوی

بتندی بپيش دليران مپوی

که اين پرهنر نامدار دلير

سر مرزبان اندر آرد بزير

گر اايدونک فرمان کنی با سپاه

بايران خرامی بنزديک شاه

کنون پيش طوس سپهبد شوی

بگويی و گفتار او بشنوی

ستانمت زو خلعت و خواسته

پرستنده و اسپ آراسته

تژاو فريبنده گفت ای دلير

درفش مرا کس نيارد بزير

مرا ايدر اکنون نگينست و گاه

پرستنده و گنج و تاج و سپاه

همان مرز و شاهی چو افراسياب

کس اين را ز ايران نبيند بخواب

پرستار وز ماديانان گله

بدشت گروگرد کرده يله

تو اين اندکی لشکر من مبين

مراجوی با گرز بر پشت زين

من امروز با اين سپاه آن کنم

کزين آمدن تان پشيمان کنم

چنين گفت بيژن بفرخ پدر

که ای نامور گرد پرخاشخر

سرافراز و بيداردل پهلوان

به پيری نه آنی که بودی جوان

ترا با تژاو اين همه پند چيست

بترکی چنين مهر و پيوند چيست

همی گرز و خنجر ببايد کشيد

دل و مغز ايشان ببايد دريد

برانگيخت اسپ و برآمد خروش

نهادند گوپال و خنجر بدوش

يکی تيره گرد از ميان بردميد

بدان سان که خورشيد شد ناپديد

جهان شد چو آبار بهمن سياه

ستاره نديدند روشن نه ماه

بقلب سپاه اندرون گيو گرد

همی از جهان روشنايی ببرد

بپيش اندرون بيژن تيزچنگ

همی بزمگاه آمدش جای جنگ

وزان سوی با تاج بر سر تژاو

که بوديش با شير درنده تاو

يلانش همه ني کمردان و شير

که هرگز نشدشان دل از رزم سير

بسی برنيامد برين روزگار

که آن ترک سير آمد از کارزار

سه بهره ز توران سپه کشته شد

سربخت آن ترک برگشته شد

همی شد گريزان تژاو دلير

پسش بيژن گيو برسان شير

خروشان و جوشان و نيزه بدست

تو گفتی که غرنده شيرست مست

يکی نيزه زد بر ميان تژاو

نماند آن زمان با تژاو ايچ تاو

گراينده بدبند رومی زره

بپيچيد و بگشاد بند گره

بيفگند نيزه بيازيد چنگ

چو بر کوه بر غرم تازد پلنگ

بدان سان که شاهين ربايد چکاو

ربود آن گرانمايه تاج تژاو

که افراسيابش بسر برنهاد

نبودی جدا زو بخواب و بياد

چنين تا در دژ همی تاخت اسپ

پس اندرش بيژن چو آذرگشسپ

چو نزديکی دژ رسيد اسپنوی

بيامد خروشان پر از آب روی

که از کين چنين پشت برگاشتی

بدين دژ مرا خوار بگذاشتی

سزد گر ز پس برنشانی مرا

بدين ره بدشمن نمانی مرا

تژاو سرافراز را دل بسوخت

بکردار آتش رخش برفروخت

فراز اسپنوی و تژاو از نشيب

بدو داد در تاختن يک رکيب

پس اندر نشاندش چو ماه دمان

برآمد ز جا باره زيرش دنان

همی تاخت چون گرد با اسپنوی

سوی راه توران نهادند روی

زمانی دويد اسپ جنگی تژاو

نماند ايچ با اسپ و با مرد تاو

تژاو آن زمان با پرستنده گفت

که دشوار کار آمد ای خوب جفت

فروماند اين اسپ جنگی ز کار

ز پس بدسگال آمد و پيش غار

اگر دور از ايدر به بيژن رسم

بکام بدانديش دشمن رسم

ترا نيست دشمن بيکبارگی

بمان تا برانم من اين بارگی

فرود آمد از اسپ او اسپنوی

تژاو از غم او پر از آب روی

سبکبار شد اسپ و تندی گرفت

پسش بيژن گيو کندی گرفت

چو ديد آن رخ ماه روی اسپنوی

ز گلبرگ روی و پر از مشک موی

پس پشت خويش اندرش جای کرد

سوی لشکر پهلوان رای کرد

بشادی بيامد بدرگاه طوس

ز درگاه برخاست آوای کوس

که بيدار دل شير جنگی سوار

دمان با شکار آمد از مرغزار

سپهدار و گردان پرخاشجوی

بويرانی دژ نهادند روی

ازان پس برفتند سوی گله

که بودند بر دشت ترکان يله

گرفتند هر يک کمندی بچنگ

چنانچون بود ساز مردان جنگ

بخم اندر آمد سر بارگی

بياراست لشکر بيکبارگی

نشستند بر جايگاه تژاو

سواران ايران پر از خشم و تاو

تژاو غمی با دو ديده پرآب

بيامد بنزديک افراسياب

چنين گفت کامد سپهدار طوس

ابا لشکری گشن و پيلان کوس

پلاشان و آن نامداران مرد

بخاک اندر آمد سرانشان ز گرد

همه مرز و بوم آتش اندر زدند

فسيله سراسر بهم برزدند

چو بشنيد افراسياب اين سخن

غمی گشت و بر چاره افگند بن

بپيران ويسه چنين گفت شاه

که گفتم بياور ز هر سو سپاه

درنگ آمدت رای از کاهلی

ز پيری گران گشته و بددلی

نه دژ ماند اکنون نه اسپ و نه مرد

نشستن نشايد بدين مرز کرد

بسی خويش و پيوند ما برده گشت

بسی مرد نيک اختر آزرده گشت

کنون نيست امروز روز درنگ

جهان گشت بر مرد بيدار تنگ

جهاندار پيران هم اندر شتاب

برون آمد از پيش افراسياب

ز هر مرز مردان جنگی بخواند

سليح و درم داد و لشکر براند

چو آمد ز پهلو برون پهلوان

همی نامزد کرد جای گوان

سوی ميمنه بارمان و تژاو

سواران که دارند با شير تاو

چو نستهين گرد بر ميسره

کجا شير بودی بچنگش بره

جهان پر شد از ناله ی کرنای

ز غريدن کوس و هندی درای

هوا سربسر سرخ و زرد و بنفش

ز بس نيزه و گونه گونه درفش

سپاهی ز جنگ آوران صدهزار

نهاده همه سر سوی کارزار

ز دريا بدريا نبود ايچ راه

ز اسپ و ز پيل و هيون و سپاه

همی رفت لشکر گروها گروه

نبد دشت پيدا نه دريا نه کوه

بفرمود پيران که بيره رويد

از ايدر سوی راه کوته رويد

نبايد که يابند خود آگهی

ازين نامداران با فرهی

مگر ناگهان بر سر آن گروه

فرود آرم اين گشن لشکر چو کوه

برون کرد کارآگهان ناگهان

همی جست بيدار کار جهان

بتندی براه اندر آورد روی

بسوی گروگرد شد جنگجوی

ميان سرخس است نزديک طوس

ز باورد برخاست آوای کوس

بپيوست گفتار کارآگهان

بپيران بگفتند يک يک نهان

که ايشان همه ميگسارند و مست

شب و روز با جام پر می بدست

سواری طلايه نديدم براه

نه انديشه ی رزم توران سپاه

چو بشنيد پيران يلان را بخواند

ز لشکر فراوان سخنها براند

که در رزم ما را چنين دستگاه

نبودست هرگز بايران سپاه

گزين کرد زان لشکر نامدار

سواران شمشيرزن سی هزار

برفتند نيمی گذشته ز شب

نه بانگ تبيره نه بوق و جلب

چو پيران سالار لشکر براند

ميان يلان هفت فرسنگ ماند

نخستين رسيدند پيش گله

کجا بود بر دشت توران يله

گرفتند بسيار و کشتند نيز

نبود از بد بخت مانند چيز

گله دار و چوپان بسی کشته شد

سر بخت ايرانيان گشته شد

وزان جايگه سوی ايران سپاه

برفتند برسان گرد سياه

همه مست بودند ايرانيان

گروهی نشسته گشاده ميان

بخيمه درون گيو بيدار بود

سپهدار گودرز هشيار بود

خروش آمد و بانگ زخم تبر

سراسيمه شد گيو پرخاشخر

ستاده ابر پيش پرده سرای

يکی اسپ بر گستوان ور بپای

برآشفت با خويشتن چون پلنگ

ز بافيدن پای آمدش ننگ

بيامد باسپ اندر آورد پای

بکردار باد اندر آمد ز جای

بپرده سرای سپهبد رسيد

ز گرد سپه آسمان تيره ديد

بدو گفت برخيز کامد سپاه

يکی گرد برخاست ز اوردگاه

وزان جايگه رفت نزد پدر

بچنگ اندرون گرزه ی گاو سر

همی گشت بر گرد لشکر چو دود

برانگيخت آن را که هشيار بود

يکی جنگ با بيژن افگند پی

که اين دشت رزم است گر باغ می

وزان پس بيامد سوی کارزار

بره برشتابيد چندی سوار

بدان اندکی برکشيدند نخ

سپاهی ز ترکان چو مور و ملخ

همی کرد گودرز هر سو نگاه

سپاه اندر آمد بگرد سپاه

سراسيمه شد خفته از داروگير

برآمد يکی ابر بارانش تير

بزير سر مست بالين نرم

زبر گرز و گوپال و شمشير گرم

سپيده چو برزد سر از برج شير

بلشکر نگه کرد گيو دلير

همه دشت از ايرانيان کشته ديد

سر بخت بيدار برگشته ديد

دريده درفش و نگونسار کوس

رخ زندگان تيره چون آبنوس

سپهبد نگه کرد و گردان نديد

ز لشکر دليران و مردان نديد

همه رزمگه سربسر کشته بود

تنانشان بخون اندر آغشته بود

پسر بی پدر شد پدر بی پسر

همه لشگر گشن زير و زبر

به بيچارگی روی برگاشتند

سراپرده و خيمه بگذاشتند

نه کوس و نه لشکر نه بار و بنه

همه ميسره خسته و ميمنه

ازين گونه لشکر سوی کاسه رود

برفتند بی مايه و تار و پود

چنين آمد اين گنبد تيزگرد

گهی شادمانی دهد گاه درد

سواران توران پس پشت طوس

دلان پر ز کين و سران پر فسوس

همی گرز باريد گويی ز ابر

پس پشت بر جوشن و خود و گبر

نبد کس برزم اندرون پايدار

همه کوه کردند گردان حصار

فرومانده اسپان و مردان جنگ

يکی را نبد هوش و توش و نه هنگ

سپاهی ازين گونه گشتند باز

شده مانده از رزم و راه دراز

ز هامون سپهبد سوی کوه شد

ز پيکار ترکان بی اندوه شد

فراوان کم آمد ز ايرانيان

برآمد خروشی بدرد از ميان

همه خسته و بسته بد هرک زيست

شد آن کشته بر خسته بايد گريست

نه تاج و نه تخت و نه پرد هسرای

نه اسپ و نه مردان جنگی بپای

نه آباد بوم نه مردان کار

نه آن خستگانرا کسی خواستار

پدر بر پسر چند گريان شده

وزان خستگان چند بريان شده

چنين است رسم جهان جهان

که کردار خويش از تو دارد نهان

همی با تو در پرده بازی کند

ز بيرون ترا بی نيازی کند

ز باد آمدی رفت خواهی به گرد

چه دانی که با تو چه خواهند کرد

ببند درازيم و در چنگ آز

ندانيم باز آشکارا ز راز

دو بهره ز ايرانيان کشته بود

دگر خسته از رزم برگشته بود

سپهبد ز پيکار ديوانه گشت

دلش با خرد همچو بيگانه گشت

بلشکرگه اندر می و خوان و بزم

سپاه آرزو کرد بر جای رزم

جهانديده گودرز با پير سر

نه پور و نبيره نه بوم و نه بر

نه آن خستگان را خورش نه پزشک

همه جای غم بود و خونين سرشک

جهانديدگان پيش اوی آمدند

شکسته دل و راه جوی آمدند

يکی ديدبان بر سر کوه کرد

کجا ديدگان سوی انبوه کرد

طلايه فرستاد بر هر سويی

مگر يابد آن درد را دارويی

يکی نامداری ز ايرانيان

بفرمود تا تنگ بندند ميان

دهد شاه را آگهی زين سخن

که سالار لشکر چهه افگند بن

چه روز بد آمد بايرانيان

سران را ز بخشش سرآمد زيان

رونده بر شاه برد آگهی

که تيره شد آن روزگار مهی

چو شاه دلير اين سخنها شنيد

بجوشيد وز غم دلش بردميد

ز کار برادر پر از درد بود

بران درد بر درد لشکر فزود

زبان کرد گويا بنفرين طوس

شب تيره تا گاه بانگ خروس

دبير خردمند را پيش خواند

دل آگنده بودش ز غم برفشاند

يکی نامه بنوشت پر آب چشم

ز بهر برادر پر از درد و خشم

بسوی فريبرز کاوس شاه

يکی سوی پرمايگان سپاه

سر نامه بود از نخست آفرين

چنانچون بود رسم آيين و دين

بنام خداوند خورشيد و ماه

کجا داد بر نيکوی دستگاه

جهان و مکان و زمان آفريد

پی مور و پيل گران آفريد

ازويست پيروزی و زو شکيب

بنيک و ببد زو رسد کام و زيب

خرد داد و جان و تن زورمند

بزرگی و ديهيم و تخت بلند

رهايی نيابد سر از بند اوی

يکی را همه فر و اورند اوی

يکی را دگر شوربختی دهد

نياز و غم و درد و سختی دهد

ز رخشنده خورشيد تا تيره خاک

همه داد بينم ز يزدان پاک

بشد طوس با کاويانی درفش

ز لشکر چهل مرد زرينه کفش

بتوران فرستادمش با سپاه

برادر شد از کين نخستين تباه

بايران چنو هيچ مهتر مباد

وزين گونه سالار لشکر مباد

دريغا برادر فرود جوان

سر نامداران و پشت گوان

ز کين پدر زار و گريان بدم

بران درد يک چند بريان بدم

کنون بر برادر ببايد گريست

ندانم مرا دشمن و دوست کيست

مرو گفتم او را براه چرم

مزن بر کلات و سپدکوه دم

بران ره فرودست و با لشکرست

همان کی نژاد است و کنداور است

نداند که اين لشکر از بن کيند

از ايران سپاهند گر خود چيند

ازان کوه جنگ آورد بی گمان

فراوان سران را سرآرد زمان

دريغ آنچنان گرد خسرونژاد

که طوس فرومايه دادش بباد

اگر پيش از اين او سپهبد بدست

ز کاوس شاه اختر بد بدست

برزم اندرون نيز خواب آيدش

چو بی می نشيند شتاب آيدش

هنرها همه هست نزديک اوی

مبادا چنان جان تاريک اوی

چو اين نامه خوانی هم اندر شتاب

ز دل دور کن خورد آرام و خواب

سبک طوس را بازگردان بجای

ز فرمان مگرد و مزن هيچ رای

سپهدار و سالار زرينه کفش

تو می باش با کاويانی درفش

سرافراز گودرز ازان انجمن

بهر کار باشد ترا رای زن

مکن هيچ در جنگ جستن شتاب

ز می دور باش و مپيمای خواب

بتندی مجو ايچ رزم از نخست

همی باش تا خسته گردد درست

ترا پيش رو گيو باشد بجنگ

که با فر و برزست و چنگ پلنگ

فرازآور از هر سوی ساز رزم

مبادا که آيد ترا رای بزم

نهاد از بر نامه بر مهر شاه

فرستاده را گفت برکش براه

ز رفتن شب و روز ماسای هيچ

بهر منزلی اسپ ديگر بسيچ

بيامد فرستاده هم زين نشان

بنزديک آن نامور سرکشان

بنزد فريبرز شد نامه دار

بدو داد پس نامه ی شهريار

فريبرز طوس و يلان را بخواند

ز کار گذشته فراوان براند

همان نامور گيو و گودرز را

سواران و گردان آن مرز را

چو برخواند آن نامه ی شهريار

جهان را درختی نو آمد ببار

بزرگان و شيران ايران زمين

همه شاه را خواندند آفرين

بياورد طوس آن گرامی درفش

ابا کوس و پيلان و زرينه کفش

بنزد فريبرز بردند و گفت

که آمد سزا را سزاوار جفت

همه ساله بخت تو پيروز باد

همه روزگار تو نوروز باد

برفت و ببرد آنک بد نوذری

سواران جنگ آور و لشکری

بنزديک شاه آمد از دشت جنگ

بره بر نکرد ايچ گونه درنگ

زمين را ببوسيد در پيش شاه

نکرد ايچ خسرو بدو در نگاه

بدشنام بگشاد لب شهريار

بران انجمن طوس را کرد خوار

ازان پس بدو گفت کای بدنشان

که کمباد نامت ز گردنکشان

نترسی همی از جهاندار پاک

ز گردان نيامد ترا شرم و باک

نگفتم مرو سوی راه چرم

برفتی و دادی دل من به غم

نخستين بکين من آراستی

نژاد سياوش را کاستی

برادر سرافراز جنگی فرود

کجا هم چنو در زمانه نبود

بکشتی کسی را که در کارزار

چو تو لشکری خواستی روزکار

وزان پس که رفتی بران رزمگاه

نبودت بجز رامش و بزمگاه

ترا جايگه نيست در شارستان

بزيبد ترا بند و بيمارستان

ترا پيش آزادگان کار نيست

کجا مر ترا رای هشيار نيست

سزاوار مسماری و بند و غل

نه اندر خور تاج و ديهيم و مل

نژاد منوچهر و ريش سپيد

ترا داد بر زندگانی اميد

وگرنه بفرمودمی تا سرت

بدانديش کردی جدا از برت

برو جاودان خانه زندان توست

همان گوهر بد نگهبان توست

ز پيشش براند و بفرمود بند

به بند از دلش بيخ شادی بکند

فريبرز بنهاد بر سر کلاه

که هم پهلوان بود و هم پور شاه

ازان پس بفرمود رهام را

که پيدا کند با گهر نام را

بدو گفت رو پيش پيران خرام

ز من نزد آن پهلوان بر پيام

بگويش که کردار گردان سپهر

هميشه چنين بود پر درد و مهر

يکی را برآرد بچرخ بلند

يکی را کند زار و خوار و نژند

کسی کو بلاجست گرد آن بود

شبيخون نه کردار مردان بود

شبيخون نسازند کنداوران

کسی کو گرايد بگرز گران

تو گر با درنگی درنگ آوريم

گرت رای جنگست جنگ آوريم

ز پيش فريبرز رهام گرد

برون رفت و پيغام و نامه ببرد

بيامد طلايه بديدش براه

بپرسيدش از نام وز جايگاه

بدو گفت رهام جنگی منم

هنرمند و بيدار و سنگی منم

پيام فريبرز کاوس شاه

به پيران رسانم بدين رزمگاه

ز پيش طلايه سواری چو گرد

بيامد سخنها همه ياد کرد

که رهام گودرز زان رزمگاه

بيامد سوی پهلوان سپاه

بفرمود تا پيش اوی آورند

گشاده دل و تازه روی آورند

سراينده رهام شد پيش اوی

بترس از نهان بدانديش اوی

چو پيران ورا ديد بنواختش

بپرسيد و بر تخت بنشاختش

برآورد رهام راز از نهفت

پيام فريبرز با او بگفت

چنين گفت پيران برهام گرد

که اين جنگ را خرد نتوان شمرد

شما را بد اين پيش دستی بجنگ

نديديم با طوس رای و درنگ

بمرز اندر آمد چو گرگ سترگ

همی کشت بی باک خرد و بزرگ

چه مايه بکشت و چه مايه ببرد

بدو نيک اين مرز يکسان شمرد

مکافات اين بد کنون يافتند

اگر چند با کينه بشتافتند

کنون گر تويی پهلوان سپاه

چنانچون ترا بايد از من بخواه

گر ايدونک يک ماه خواهی درنگ

ز لشکر نيايد سواری بجنگ

وگر جنگ جويی منم برکنار

بيارای و برکش صف کارزار

چو يک مه بدين آرزو بشمريد

که از مرز تورا نزمين بگذريد

برانيد لشکر سوی مرز خويش

ببينيد يکسر همه ارز خويش

وگرنه بجنگ اندر آريد چنگ

مخواهيد زين پس زمان و درنگ

يکی خلعت آراست رهام را

چنانچون بود درخور نام را

بنزد فريبرز رهام گرد

بياورد نامه چنانچون ببرد

فريبرز چون يافت روز درنگ

بهر سو بيازيد چون شيرچنگ

سر بدره ها را گشادن گرفت

نهاده همه رای دادن گرفت

کشيدند و لشکر بياراستند

ز هر چيز لختی بپيراستند

چو آمد سر ماه هنگام جنگ

ز پيمان بگشتند و از نام و ننگ

خروشی برآمد ز هر دو سپاه

برفتند يکسر سوی رزمگاه

ز بس ناله بوق و هندی درای

همی آسمان اندر آمد ز جای

هم از يال اسپان و دست و عنان

ز گوپال و تيغ و کمان و سنان

تو گفتی جهان دام نر اژدهاست

وگر آسمان بر زمين گشت راست

نبد پشه را روزگار گذر

ز بس گرز و تيغ و سنان و سپر

سوی ميمنه گيو گودرز بود

رد و موبد و مهتر مرز بود

سوی ميسره اشکش تيزچنگ

که دريای خون راند هنگام جنگ

يلان با فريبرز کاوس شاه

درفش از پس پشت در قلبگاه

فريبرز با لشکر خويش گفت

که ما را هنرها شد اندر نهفت

يک امروز چون شير جنگ آوريم

جهان بر بدانديش تنگ آوريم

کزين ننگ تا جاودان بر سپاه

بخندند همی گرز و رومی کلاه

يکی تيرباران بکردند سخت

چو باد خزانی که ريزد درخت

تو گفتی هوا پر کرگس شدست

زمين از پی پيل پامس شدست

نبد بر هوا مرغ را جايگاه

ز تير و ز گرز و ز گرد سپاه

درفشيدن تيغ الماس گون

بکردار آتش بگرد اندرون

تو گفتی زمين روی زنگی شدست

ستاره دل پيل جنگی شدست

ز بس نيزه و گرز و شمشير تيز

برآمد همی از جهان رستخيز

ز قلب سپه گيو شد پيش صف

خروشان و بر لب برآورده کف

ابا نامداران گودرزيان

کزيشان بدی راه سود و زيان

بتيغ و بنيزه برآويختند

همی ز آهن آتش فرو ريختند

چو شد رزم گودرز و پيران درشت

چو نهصد تن از تخم پيران بکشت

چو ديدند لهاک و فرشيدورد

کزان لشکر گشن برخاست گرد

يکی حمله بردند برسوی گيو

بران گرزداران و شيران نيو

بباريد تير از کمان سران

بران نامداران جوشن وران

چنان شد که کس روی کشور نديد

ز بس کشتگان شد زمين ناپديد

يکی پشت بر ديگری برنگاشت

نه بگذاشت آن جايگه را که داشت

چنين گفت هومان به فرشيدورد

که با قلبگه جست بايد نبرد

فريبرز بايد کزان قلبگاه

گريزان بيايد ز پشت سپاه

پس آسان بود جنگ با ميمنه

بچنگ آيد آن رزمگاه و بنه

برفتند پس تا بقلب سپاه

بجنگ فريبرز کاوس شاه

ز هومان گريزان بشد پهلوان

شکست اندر آمد برزم گوان

بدادند گردنکشان جای خويش

نبودند گستاخ با رای خويش

يکايک بدشمن سپردند جای

ز گردان ايران نبد کس بپای

بماندند بر جای کوس و درفش

ز پيکارشان ديده ها شد بنفش

دليران بدشمن نمودند پشت

ازان کارزار انده آمد بمشت

نگون گشته کوس و درفش و سنان

نبود ايچ پيدا رکيب از عنان

چو دشمن ز هر سو بانبوه شد

فريبرز بر دامن کوه شد

برفتند ز ايرانيان هرک زيست

بران زندگانی ببايد گريست

همی بود بر جای گودرز و گيو

ز لشکر بسی نامبردار نيو

چو گودرز کشواد بر قلبگاه

درفش فريبرز کاوس شاه

نديد و يلان سپه را نديد

بکردار آتش دلش بردميد

عنان کرد پيچان براه گريز

برآمد ز گودرزيان رستخيز

بدو گفت گيو ای سپهدار پير

بسی ديده ای گرز و گوپال و تير

اگر تو ز پيران بخواهی گريخت

ببايد بسر بر مرا خاک ريخت

نماند کسی زنده اندر جهان

دليران و کارآزموده مهان

ز مردن مرا و ترا چاره نيست

درنگی تر از مرگ پتياره نيست

چو پيش آمد اين روزگار درشت

ترا روی بينند بهتر که پشت

بپيچيم زين جايگه سوی جنگ

نياريم بر خاک کشواد ننگ

ز دانا تو نشنيدی آن داستان

که برگويد از گفت هی باستان

که گر دو برادر نهد پشت پشت

تن کوه را سنگ ماند بمشت

تو باشی و هفتاد جنگی پسر

ز دوده ستوده بسی نامور

بخنجر دل دشمنان بشکنيم

وگر کوه باشد ز بن برکنيم

چو گودرز بشنيد گفتار گيو

بديد آن سر و ترگ بيدار نيو

پشيمان شد از دانش و رای خويش

بيفشارد بر جايگه پای خويش

گرازه برون آمد و گستهم

ابا برته و زنگه ی يل بهم

بخوردند سوگندهای گران

که پيمان شکستن نبود اندران

کزين رزمگه برنتابيم روی

گر از گرز خون اندر آيد بجوی

وزان جايگه ران بيفشاردند

برزم اندرون گرز بگذاردند

ز هر سو سپه بيکران کشته شد

زمانه همی بر بدی گشته شد

به بيژن چنين گفت گودرز پير

کز ايدر برو زود برسان تير

بسوی فريبرز برکش عنان

بپيش من آر اختر کاويان

مگر خود فريبرز با آن درفش

بيايد کند روی دشمن بنفش

چو بشنيد بيژن برانگيخت اسپ

بيامد بکردار آذرگشسپ

بنزد فريبرز و با او بگفت

که ايدر چه داری سپه در نهفت

عنان را چو گردان يکی برگرای

برين کوه سر بر فزون زين مپای

اگر تو نيايی مرا ده درفش

سواران و اين تيغهای بنفش

چو بيژن سخن با فريبرز گفت

نکرد او خرد با دل خويش جفت

يکی بانگ برزد به بيژن که رو

که در کار تندی و در جنگ نو

مرا شاه داد اين درفش و سپاه

همين پهلوانی و تخت و کلاه

درفش از در بيژن گيو نيست

نه اندر جهان سربسر نيو نيست

يکی تيغ بگرفت بيژن بنفش

بزد ناگهان بر ميان درفش

بدو نيمه کرد اختر کاويان

يکی نيمه برداشت گرد از ميان

بيامد که آرد بنزد سپاه

چو ترکان بديدند اختر براه

يکی شيردل لشکری جنگجوی

همه سوی بيژن نهادند روی

کشيدند گوپال و تيغ بنفش

به پيکار آن کاويانی درفش

چنين گفت هومان که آن اخترست

که نيروی ايران بدو اندر است

درفش بنفش ار بچنگ آوريم

جهان جمله بر شاه تنگ آوريم

کمان را بزه کرد بيژن چو گرد

بريشان يکی تيرباران بکرد

سپه يکسر از تير او دور شد

همی گرگ درنده را سور شد

بگفتند با گيو و با گستهم

سواران که بودند با او بهم

که مان رفت بايد بتوران سپاه

ربودن ازيشان همی تاج و گاه

ز گردان ايران دلاور سران

برفتند بسيار نيزه وران

بکشتند زيشان فراوان سوار

بيامد ز ره بيژن نامدار

سپاه اندر آمد بگرد درفش

هوا شد ز گرد سواران بنفش

دگر باره از جای برخاستند

بران دشت رزمی نو آراستند

به پيش سپه کشته شد ريونيز

که کاوس را بد چو جان عزيز

يکی تاجور شاه کهتر پسر

نياز فريبرز و جان پدر

سر و تاج او اندر آمد بخاک

بسی نامور جامه کردند چاک

ازان پس خروشی برآورد گيو

که ای نامداران و گردان نيو

چنويی نبود اندرين رزمگاه

جوان و سرافراز و فرزند شاه

نبيره جهاندار کاوس پير

سه تن کشته شد زار بر خيره خير

فرود سياوش چون ريونيز

بگيتی فزون زين شگفتی چه چيز

اگر تاج آن نارسيده جوان

بدشمن رسد شرم دارد روان

اگر من بجنبم ازين رزمگاه

شکست اندر آيد بايران سپاه

نبايد که آن افسر شهريار

بترکان رسد در صف کارزار

فزايد بر اين ننگها ننگ نيز

ازين افسر و کشتن ريو نيز

چنان بد که بشنيد آواز گيو

سپهبد سرافراز پيران نيو

برامد بنوی يکی کارزار

ز لشکر بران افسر نامدار

فراوان ز هر سو سپه کشته شد

سربخت گردنکشان گشته شد

برآويخت چون شير بهرام گرد

بنيزه بريشان يکی حمله برد

بنوک سنان تاج را برگرفت

دو لشکر بدو مانده اندر شگفت

همی بود زان گونه تا تيره گشت

همی ديده از تيرگی خيره گشت

چنين هر زمانی برآشوفتند

همی بر سر يکدگر کوفتند

ز گودرزيان هشت تن زنده بود

بران رزمگه ديگر افگنده بود

هم از تخمه ی گيو چون بيست و پنج

که بودند زيبای ديهيم و گنج

هم از تخم کاوس هفتاد مرد

سواران و شيران روز نبرد

جز از ريونيز آن سر تاجدار

سزد گر نيايد کسی در شمار

چو سيصد تن از تخم افراسياب

کجا بختشان اندر آمد بخواب

ز خويشان پيران چو نهصد سوار

کم آمد برين روز در کارزار

همان دست پيران بد و روز اوی

ازان اختر گيتی افروز اوی

نبد روز پيکار ايرانيان

ازان جنگ جستن سرآمد زمان

از آوردگه روی برگاشتند

همی خستگان خوار بگذاشتند

بدانگه کجا بخت برگشته بود

دمان باره ی گستهم کشته بود

پياده همی رفت نيزه بدست

ابا جوشن و خود برسان مست

چو بيژن بگستهم نزديک شد

شب آمد همی روز تاريک شد

بدو گفت هين برنشين از پسم

گرامی تر از تو نباشد کسم

نشستند هر دو بران بارگی

چو خورشيد شد تيره يکبارگی

همه سوی آن دامن کوهسار

گريزان برفتند برگشته کار

سواران ترکان همه شاددل

ز رنج و ز غم گشته آزاددل

بلشکرگه خويش بازآمدند

گرازنده و بزم ساز آمدند

ز گردان ايران برآمد خروش

همی کر شد از ناله ی کوس گوش

دوان رفت بهرام پيش پدر

که ای پهلوان يلان سربسر

بدانگه که آن تاج برداشتم

بنيزه بابراندر افراشتم

يکی تازيانه ز من گم شدست

چو گيرند بی مايه ترکان بدست

ببهرام بر چند باشد فسوس

جهان پيش چشمم شود آبنوس

نبشته بران چرم نام منست

سپهدار پيران بگيرد بدست

شوم تيز و تازانه بازآورم

اگر چند رنج دراز آورم

مرا اين ز اختر بد آيد همی

که نامم بخاک اندر آيد همی

بدو گفت گودرز پير ای پسر

همی بخت خويش اندر آری بسر

ز بهر يکی چوب بسته دوال

شوی در دم اختر شوم فال

چنين گفت بهرام جنگی که من

نيم بهتر از دوده و انجمن

بجايی توان مرد کايد زمان

بکژی چرا برد بايد گمان

بدو گفت گيو ای برادر مشو

فراوان مرا تازيان هست نو

يکی شوشه ی زر بسيم اندر است

دو شيبش ز خوشاب وز گوهرست

فرنگيس چون گنج بگشاد سر

مرا داد چندان سليح و کمر

من آن درع و تازانه برداشتم

بتوران دگر خوار بگذاشتم

يکی نيز بخشيد کاوس شاه

ز زر وز گوهر چو تابنده ماه

دگر پنج دارم همه زرنگار

برو بافته گوهر شاهوار

ترا بخشم اين هفت ز ايدر مرو

يکی جنگ خيره ميارای نو

چنين گفت با گيو بهرام گرد

که اين ننگ را خرد نتوان شمرد

شما را ز رنگ و نگارست گفت

مرا آنک شد نام با ننگ جفت

گر ايدونک تازانه بازآورم

وگر سر ز گوشش بگاز آورم

بر او رای يزدان دگرگونه بود

همان گردش بخت وارونه بود

هرانگه که بخت اندر آيد بخواب

ترا گفت دانا نيايد صواب

بزد اسپ و آمد بران رزمگاه

درخشان شده روی گيتی ز ماه

همی زار بگريست بر کشتگان

بران داغ دل بخت برگشتگان

تن ريونيز اندران خون و خاک

شده غرق و خفتان برو چاک چاک

همی زار بگريست بهرام شير

که زار ای جوان سوار دلير

چو تو کشته اکنون چه يک مشت خاک

بزرگان بايوان تو اندر مغاک

بران کشتگان بر يکايک بگشت

که بودند افگنده بر پهن دشت

ازان نامداران يکی خسته بود

بشمشير ازيشان بجان رسته بود

همی بازدانست بهرام را

بناليد و پرسيد زو نام را

بدو گفت کای شير من زنده ام

بر کشتگان خوار افگنده ام

سه روزست تا نان و آب آرزوست

مرا بر يکی جامه خواب آرزوست

بشد تيز بهرام تا پيش اوی

بدل مهربان و بتن خويش اوی

برو گشت گريان و رخ را بخست

بدريد پيراهن او را ببست

بدو گفت منديش کز خستگيست

تبه بودن اين ز نابستگيست

چو بستم کنون سوی لشکر شوی

وزين خستگی زود بهتر شوی

يکی تازيانه بدين رزمگاه

ز من گم شدست از پی تاج شاه

چو آن بازيابم بيايم برت

رسانم بزودی سوی لشکرت

وزانجا سوی قلب لشکر شتافت

همی جست تا تازيانه بيافت

ميان تل کشتگان اندرون

برآميخته خاک بسيار و خون

فرود آمد از باره آن برگرفت

وزانجا خروشيدن اندر گرفت

خروش دم ماديان يافت اسپ

بجوشيد برسان آذرگشسپ

سوی ماديان روی بنهاد تفت

غمی گشت بهرام و از پس برفت

همی شد دمان تا رسيد اندروی

ز ترگ و ز خفتان پر از آب روی

چو بگرفت هم در زمان برنشست

يکی تيغ هندی گرفته بدست

چو بفشارد ران هيچ نگذارد پی

سوار و تن باره پرخاک و خوی

چنان تنگدل شد بيکبارگی

که شمشير زد بر پی بارگی

وزان جايگه تا بدين رزمگاه

پياده بپيمود چون باد راه

سراسر همه دشت پرکشته ديد

زمين چون گل و ارغوان کشته ديد

همی گفت کاکنون چه سازيم روی

بر اين دشت بی بارگی راه جوی

ازو سرکشان آگهی يافتند

سواری صد از قلب بشتافتند

که او را بگيرند زان رزمگاه

برندش بر پهلوان سپاه

کمان را بزه کرد بهرام شير

بباريد تير از کمان دلير

چو تيری يکی در کمان راندی

بپيرامنش کس کجا ماندی

ازيشان فراوان بخست و بکشت

پياده نپيچيد و ننمود پشت

سواران همه بازگشتند ازوی

بنزديک پيران نهادند روی

چو لشکر ز بهرام شد ناپديد

ز هر سو بسی تير گرد آوريد

چو لشکر بيامد بر پهلوان

بگفتند با او سراسر گوان

فراوان سخن رفت زان رزمساز

ز پيکار او آشکارا و راز

بگفتند کاينت هژبر دلير

پياده نگردد خود از جنگ سير

بپرسيد پيران که اين مرد کيست

ازان نامداران ورانام چيست

يکی گفت بهرام شيراوژن است

که لشکر سراسر بدو روشن است

برويين چنين گفت پيران که خيز

که بهرام را نيست جای گريز

مگر زنده او را بچنگ آوری

زمانه براسايد از داوری

ز لشکر کسی را که بايد ببر

کجا نامدارست و پرخاشخر

چو بشنيد رويين بيامد دمان

نبودش بس انديشه ی بدگمان

بر تير بنشست بهرام شير

نهاده سپر بر سر و چرخ زير

يکی تيرباران برويين بکرد

که شد ماه تابنده چون لاژورد

چو رويين پيران ز تيرش بخست

يلان را همه کند شد پای و دست

بسستی بر پهلوان آمدند

پر از درد و تير هروان آمدند

که هرگز چنين يک پياده بجنگ

ز دريا نديديم جنگی نهنگ

چو بشنيد پيران غمی گشت سخت

بلرزيد برسان برگ درخت

نشست از بر باره ی تند تاز

همی رفت با او بسی رزمساز

بيامد بدو گفت کای نامدار

پياده چرا ساختی کارزار

نه تو با سياوش بتوران بدی

همانا بپرخاش و سوران بدی

مرا با تو نان و نمک خوردن است

نشستن همان مهر پروردن است

نبايد که با اين نژاد و گهر

بدين شيرمردی و چندين هنر

ز بالا بخاک اندر آيد سرت

بسوزد دل مهربان مادرت

بيا تا بسازيم سوگند و بند

براهی که آيد دلت را پسند

ازان پس يکی با تو خويشی کنيم

چو خويشی بود رای بيشی کنيم

پياده تو با لشکری نامدار

نتابی مخور باتنت زينهار

بدو گفت بهرام کای پهلوان

خردمند و بيناو روشن روان

مرا حاجت از تو يکی بارگيست

وگر نه مرا جنگ يکبارگيست

بدو گفت پيران که ای نامجوی

ندانی که اين رای را نيست روی

ترا اين به آيد که گفتم سخن

دليری و بر خيره تندی مکن

ببين تا سواران آن انجمن

نهند اين چنين ننگ بر خويشتن

که چندين تن از تخمه ی مهتران

ز ديهيم داران و کنداوران

ز پيکار تو کشته و خسته شد

چنين رزم ناگاه پيوسته شد

که جويد گذر سوی ايران کنون

مگر آنک جوشد ورا مغز و خون

اگر نيستی رنج افراسياب

که گردد سرش زين سخن پرشتاب

ترا بارگی دادمی ای جوان

بدان تات بردی بر پهلوان

برفت او و آمد ز لشکر تژاو

سواری که بوديش با شير تاو

ز پيران بپرسيد و پيران بگفت

که بهرام را از يلان نيست جفت

بمهرش بدادم بسی پند خوب

نمودم بدو راه و پيوند خوب

سخن را نبد بر دلش هيچ راه

همی راه جويد بايران سپاه

بپيران چنين گفت جنگی تژاو

که با مهر جان ترا نيست تاو

شوم گر پياده بچنگ آرمش

سر اندر زمان زير سنگ آرمش

بيامد شتابان بدان رزمگاه

کجا بود بهرام يل بی سپاه

چو بهرام را ديد نيزه بدست

يکی برخروشيد چون پيل مست

بدو گفت ازين لشکر نامدار

پياده يکی مرد و چندين سوار

بايران گرازيد خواهی همی

سرت برفرازيد خواهی همی

سران را سپردی سر اندر زمان

گه آمد که بر تو سرآيد زمان

پس آنگه بفرمود کاندر نهيد

بتير و بگرز و بژوپين دهيد

برو انجمن شد يکی لشکری

هرانکس که بد از دليران سری

کمان را بزه کرد بهرام گرد

بتير از هوا روشنايی ببرد

چو تير اسپری شد سوی نيزه گشت

چو دريای خون شد همه کوه و دشت

چو نيزه قلم شد بگرز و بتيغ

همی خون چکانيد بر تيره ميغ

چو رزمش برين گونه پيوسته شد

بتيرش دلاور بسی خسته شد

چو بهرام يل گشت بی توش و تاو

پس پشت او اندر آمد تژاو

يکی تيغ زد بر سر کتف اوی

که شير اندر آمد ز بالا بروی

جدا شد ز تن دست خنجرگزار

فروماند از رزم و برگشت کار

تژاو ستمگاره را دل بسوخت

بکردار آتش رخش برفروخت

بپيچيد ازو روی پر درد و شرم

بجوش آمدش در جگر خون گرم

چو خورشيد تابنده بنمود پشت

دل گيو گشت از برادر درشت

ببيژن چنين گفت کای رهنمای

برادر نيامد همی باز جای

ببايد شدن تا وراکار چيست

نبايد که بر رفته بايد گريست

دليران برفتند هر دو چو گرد

بدان جای پرخاش و ننگ و نبرد

بديدار بهرامشان بد نياز

همی خسته و کشته جستند باز

همه دشت پرخسته و کشته بود

جهانی بخون اندر آغشته بود

دليران چو بهرام را يافتند

پر از آب و خون ديده بشتافتند

بخاک و بخون اندر افگنده خوار

فتاده ازو دست و برگشته کار

همی ريخت آب از بر چهراوی

پر از خون دو تن ديده از مهر اوی

چو بازآمدش هوش بگشاد چشم

تنش پر ز خون بود و دل پر ز خشم

چنين گفت با گيو کای نامجوی

مرا چون بپوشی بتابوت روی

تو کين برادر بخواه از تژاو

ندارد مگر گاو با شير تاو

مرا ديد پيران ويسه نخست

که با من بدش روزگاری نشست

همه نامداران و گردان چين

بجستند با من بغاز کين

تن من تژاو جفاپيشه خست

نکرد ايچ ياد از نژاد و نشست

چو بهرام گرد اين سخن ياد کرد

بباريد گيو از مژه آب زرد

بدادار دارنده سوگند خورد

بروز سپيد و شب لاژورد

که جز ترگ رومی نبيند سرم

مگر کين بهرام بازآورم

پر از درد و پر کين بزين برنشست

يکی تيغ هندی گرفته بدست

بدانگه که شد روی گيتی سياه

تژاو از طلايه برآمد براه

چو از دور گيو دليرش بديد

عنان را بپيچيد و دم درکشيد

چو دانست کز لشکر اندر گذشت

ز گردان و گردنکشان دور گشت

سوی او بيفکند پيچان کمند

ميان تژاو اندر آمد به بند

بران اندر آورد و برگشت زود

پس آسانش از پشت زين در ربود

بخاک اندر افگند خوار و نژند

فرود آمد و دست کردش به بند

نشست از بر اسپ و او را کشان

پس اندر همی برد چون بيهشان

چنين گفت با او بخواهش تژاو

که با من نماند ای دلير ايچ تاو

چه کردم کزين بی شمار انجمن

شب تيره دوزخ نمودی بمن

بزد بر سرش تازيانه دويست

بدو گفت کين جای گفتار نيست

ندانی همی ای بد شور بخت

که در باغ کين تازه کشتی درخت

که بالاش با چرخ همبر بود

تنش خون خورد بار او سر بود

شکار تو بهرام بايد بجنگ

ببينی کنون زخم کام نهنگ

چنين گفت با گيو جنگی تژاو

که تو چون عقابی و من چون چکاو

ز بهرام بر بد نبردم گمان

نه او را بدست من آمد زمان

که من چون رسيدم سواران چين

ورا کشته بودند بر دشت کين

بران بد که بهرام بيجان شدست

ز دردش دل گيو پيچان شدست

کشانش بيارد گيو دلير

بپيش جگر خسته بهرام شير

بدو گفت کاينک سر بی وفا

مکافات سازم جفا را جفا

سپاس از جها نآفرين کردگار

که چندان زمان ديدم از روزگار

که تيره روان بدانديش تو

بپردازم اکنون من از پيش تو

همی کرد خواهش بريشان تژاو

همی خواست از کشتن خويش تاو

همی گفت ار ايدونک اين کار بود

سر من بخنجر بريدن چه سود

يکی بنده باشم روان ترا

پرستش کنم گوربان ترا

چنين گفت با گيو بهرام شير

که ای نامور نامدار دلير

گر ايدونک از وی بمن بد رسيد

همان روز مرگش نبايد چشيد

سر پر گناهش روان داد من

بمان تا کند در جهان ياد من

برادر چو بهرام را خسته ديد

تژاو جفا پيشه را بسته ديد

خروشيد و بگرفت ريش تژاو

بريدش سر از تن بسان چکاو

دل گيو زان پس بريشان بسوخت

روانش ز غم آتشی برفروخت

خروشی برآورد کاندر جهان

که ديد اين شگفت آشکار و نهان

که گر من کشم ور کشی پيش من

برادر بود گر کسی خويش من

بگفت اين و بهرام يل جان بداد

جهان را چنين است ساز ونهاد

عنان بزرگی هرآنکو بجست

نخستين ببايد بخون دست شست

اگر خود کشد گر کشندش بدرد

بگرد جهان تا توانی مگرد

خروشان بر اسپ تژاوش ببست

به بيژن سپرد آنگهی برنشست

بياوردش از جايگاه تژاو

بنزديک ايران دلش پر ز تاو

چو شد دور زان جايگاه نبرد

بکردار ايوان يکی دخمه کرد

بياگند مغزش بمشک و عبير

تنش را بپوشيد چينی حرير

برآيين شاهانش بر تخت عاج

بخوابيد و آويخت بر سرش تاج

سر دخمه کردند سرخ و کبود

تو گفتی که بهرام هرگز نبود

شد آن لشکر نامور سوگوار

ز بهرام وز گردش روزگار

چو برزد سر از کوه تابنده شيد

برآمد سر تاج روز سپيد

سپاه پراگنده گردآمدند

همی هر کسی داستانها زدند

که چندين ز ايرانيان کشته شد

سربخت سالار برگشته شد

چنين چيره دست ترکان بجنگ

سپه را کنون نيست جای درنگ

بر شاه بايد شدن بی گمان

ببينيم تا بر چه گردد زمان

اگر شاه را دل پر از جنگ نيست

مرا و تو را جای آهنگ نيست

پسر بی پدر شد پدر بی پسر

بشد کشته و زنده خسته جگر

اگر جنگ فرمان دهد شهريار

بسازد يکی لشکر نامدار

بياييم و دلها پر از کين و جنگ

کنيم اين جهان بر بدانديش تنگ

برين رای زان مرز گشتند باز

همه دل پر از خون و جان پر گداز

برادر ز خون برادر به درد

زبانشان ز خويشان پر از ياد کرد

برفتند يکسر سوی کاسه رود

روانشان ازان کشتگان پر درود

طلايه بيامد بپيش سپاه

کسی را نديد اندران جايگاه

بپيران فرستاد زود آگهی

کز ايرانيان گشت گيتی تهی

چو بشنيد پيران هم اندر زمان

بهر سو فرستاد کارآگهان

چو برگشتن مهتران شد درست

سپهبد روان را ز انده بشست

بيامد بشبگير خود با سپاه

همی گشت بر گرد آن رزمگاه

همه کوه و هم دشت و هامون و راغ

سراپرده و خيمه بد همچو باغ

بلشکر ببخشيد خود برگرفت

ز کار جهان مانده اندر شگفت

که روزی فرازست و روزی نشيب

گهی شاد دارد گهی با نهيب

همان به که با جام مانيم روز

همی بگذرانيم روزی بروز

بدان آگهی نزد افراسياب

هيونی برافگند هنگام خواب

سپهبد بدان آگهی شاد شد

ز تيمار و درددل آزاد شد

همه لشکرش گشته روشن روان

ببستند آيين ره پهلوان

همه جامه ی زينت آويختند

درم بر سر او همی ريختند

چو آمد بنزديکی شهر شاه

سپهبد پذيره شدش با سپاه

برو آفرين کرد و بسيار گفت

که از پهلوانان ترا نيست جفت

دو هفته ز ايوان افراسياب

همی بر شد آواز چنگ و رباب

سيم هفته پيران چنان کرد رای

که با شادمانی شود باز جای

يکی خلعت آراست افراسياب

که گر برشماری بگيرد شتاب

ز دينار وز گوهر شاهوار

ز زرين کمرهای گوهرنگار

از اسپان تازی بزرين ستام

ز شمشير هندی بزرين نيام

يکی تخت پرمايه از عاج و ساج

ز پيروزه مهد و ز بيجاده تاج

پرستار چينی و رومی غلام

پر از مشک و عنبر دو پيروزه جام

بنزديک پيران فرستاد چيز

ازان پس بسی پندها داد نيز

که با موبدان باش و بيدار باش

سپه را ز دشمن نگهدار باش

نگه کن خردمند کارآگهان

بهرجای بفرست گرد جهان

که کيخسرو امروز با خواستست

بداد و دهش گيتی آراستست

نژاد و بزرگی و تخت و کلاه

چو شد گرد ازين بيش چيزی مخواه

ز برگشتن دشمن ايمن مشو

زمان تا زمان آگهی خواه نو

بجايی که رستم بود پهلوان

تو ايمن بخسپی بپيچد روان

پذيرفت پيران همه پند اوی

که سالار او بود و پيوند اوی

سپهدار پيران و آن انجمن

نهادند سر سوی راه ختن

بپای آمد اين داستان فرود

کنون رزم کاموس بايد سرود