آتش و چهارشنبه سوری :
به خامه استاد رشید شهمردان
چهارشنبه سوری از جشنهای ملی ایرانیست و به دین و مذهب ارتباط ندارد. زرتشتیان آتش افروزی چهارشنبه سوری ندارند لیکن در آخرین شب سال که صبح آن، اورمزد روز و فروردین ماه است یک ساعت پیش از از طلوع خورشید بر پشت بامهای خود آتش می افروزند و بوی خوش بر آن مینهند و به روان شادی در گذشتگان به بندگی خداوند یکتا می پردازند.
کردهای ایرانی که شافعی مذهب اند چهارشنبه سوری را حفظ نموده اند بجز دو تیره آنها ساکن حوالی آذربایجان و ماکو که بواسطه غربزدگی مفتیشان در 40 و 35 سال پیش در حفظ این سنت باستانی خویش خودداری نموده اند لیکن کردهای مهاباد و بخشهای دیگر، آخوند های خود را ساکت میسازند که این جشن ملی ایرانی است و ربطی به آتش پرستان ندارد و مربوط به کاوه آهنگر است.
آتش که آنرا آدر آذر و آتر نیز گویند بین آریانهای قدیم بویژه آئین مزدیسنا مقام مهم و ارزش فراوانی دارد.آتش با جهان هستی پیوسته و در هر ذره و اتم موجود است.
هرچیز که گرمی از آن بیرون رفت جان ندارد و مرده است.انرژی، کار و کوشش، فعالیت، غیرت و مانند آن همه از گرمی و حرارت است و حرارت نیز از آتش می آید.حتی عشق و آتش را باهم ذکر میکنند. آتش عشق کاندر نی فتاد آنکه زیاد کار میکند و یا فعال است میگوئید پرحرارت است و آنکه تنبل و بیکاره و بی غیرت میگوئید سرد و خمود است.گفتار مؤثر را گفتار آتشین میگوئید. بطورکلی آراستگی زندگی انسانی وابسته به آتش است.در تاریکی شب با روشنائی آن بصورت چراغ کار میکنیم با حرارت آن خوراک میپزیم.با حرارت آن خود را در سرما گرم میکنیم.با حرارت آن در گرما سردخانه درست میکنیم.با حرارت آن ماشین را بحرکت درمی آوریم بر زمین طی مسافت مینمائیم.در آسمان پرواز میکنیم بر روی اقیانوس روان میشویم از آتش به شکل برق استفاده میبریم-آتش ناپاکیها را میسوزاند و پاک میکند.
بویهای خوش را که در اندرون بعضی چیزها تعبیه شده بیرون می آورد و در هوا پخض میکند دل و دماغ و جانوروان ما را خرم میسازد. آتش بازیها شادمانی می آورد.نگریستن به زبانهءهای درخشان آتش روح انسانی را به اهتزاز درمی آورد.
آتش در میان همه مردم جهان گرامی است هر گروهی بطور ویژه آنرا می ستاید و در خدمت آن قیام می نماید.بعضی شمع روشن می نمایند و جمعی بوی خوش بر آتش می نهند.حتی خدای موسی در تورات سفر خروج به شکل آتش تجلی می نماید و قرآن خدا را در سورهء نور بعنوان نور سماوات و ارض تعریف میکند.عیسی مردم را به روح القدس و آتش تعمید میدهد(متی باب 3-11) و خدا را نور محض میداند(رساله اول ژان باب اول)
در آئین مزدیسنا آذر با اهورامزدا بستگی دارد.چون خدا نور است پس انوار مادی و جهانی نمونه و مظهر نور حقیقی است و پرستش سوئی را سزاوار است.اینست که ایرانیان باستان نور وآتش را قبله خود قرار داده و در برابر آن نیایش اهورامزدا به جا می آوردند و زرتشتیان هم از آن پیروی میکنند.
هرجا که روشنائی است شادی آور است و هرجا که تاریکی است وحشت آور.قبله ای که از نور باشد درخشان است و آنکه غیر از نور تاریک.ما باید افتخار کنیم و سرافراز باشیم که نیاکان باهوش ما در روزگاران کهن به این اصل مهم مینوی پی برده و آتشکده ها را پرستشگاه خویش قرار داده اند.هرکی ایرانیان کهن را آتشپرست بنامد یا از نادانی است و یا از تعصب و حسادت.خدا مکان و منزل ندارد و همه جا حاضر است و جهت مخصوصی برای او از کوتاه نظریست.
مادام بلاواتسکی بنیانگذار سازمان تتوسوفی در سیکریت داکترین در مورد آتش گوید:
پرستش اولیه بشر در برابر خورشید و آتش فلسفه بسیار ژرفی دارد.دانشمندان علوم طبیعی و فیزیک از ترکیبات کلیه مواد جهانی آگاه میباشند مگر آتش را که هنوز نتوانسته اند به تجزیه و تحلیل آن توفیق یابند و از ماهیت آن خبر بدست آورند.اگر از آنها بپرسیم آتش چیست موقرانه جواب میدهند عکس العمل احتراق است وعبارت از نور و گرمی و حرکت میباشد و روی هم رفته بهم پیوستگی نیروهای فیزیکی و شیمی است.الهیون نیز در متصم اینگونه توصیف علمی بطور فلسفی تعریف میکنند که آن ابزار سزا و تنبیه است سزای مردمان گناهکار در عالم دیگر یا جهان روان.در اینصورت مادیت آتش به حال خود باقی است و با حالت روانی بی نسبت لذا تعریف آنها نیز ناقص میباشد.
اما دانشمندان اسرار در تعریف آتش چه میگویند؟بنظر آنها آتش انعکاس کامل و بی غل و غشی است از یک فروغ تابنده در آسمان و بر زمین و آن هستی و نیستی است یا به عبارت دیگر زندگی و مرگ است.
آن آغاز و پایان کلیه آفرینش گیتی است.آن گوهر ایزدیست. بنابراین پارسیان که آنها را از روی نادانی آتش پرست میخوانند و حتی بومیان وحشی و آواره امریکا که خود را فرزندان آتش میدانند نسبت به دانش دانشمندان علوم طبیعی و مباحثات فیزیکی ، آنها نظریه علمی بهتری را در دین خود و حقیقتی را درافکار خود نشان می دهند.نصارا میگویند خدا آتش زنده است و یا آنکه زبانه های آتش میباشد.موسی خدا را به شکل بوته های آتش سوزان دید.پس آنها را هم باید آتش پرست خطاب کرد،گروه مرموز را سیکووشین از همه بهتر و درستتر آتش را تعریف کرده اند.
میگویند یک چراغ کوچک فتیله ای بدست آور ولی نگذار روغنش تمام شود.آنگاه میتوانی از شعله سوزان این چراغ کوچک هر قدر چراغ و شمع و آتش بخواهی در جهان روشن کنی بدون اینکه از شعله آن بکاهد.این تعریف ذات خداوندی است که تا ابد بوده و هست و گوهریست تغییرناپذیر.
انسان به یک پرستشگاهی نیازمند است که بخود او منحصر باشد و بتواند در خلوت در کارگاه آفرینش خداوندی و شگفتیهای آن به تفکر پرداخته و برای تمرکز حواس نشان یا سمبولی در آنجا برقرار سازد. آریائیهای قدیم از دورهء پیشدادیان برای این منظور آتش مقدس را در پرستشگاههای خویش تقدیس مینمودند زیرا که آن مظهر و نمونه نور درخشان و فروغ بیکران جهان مینوی است.آتش عنصریست که همه چیز را در آغوش دارد.نیروی اتم حرارت زندگی جوش و خروش احساسات جلوه های دید و بینش نیروی مخرب و پرورنده اراده و تصمیم سیمای گوناگون آن است که در مراحل و حالات مختلف زندگانی انسانس به- ظهور میرسد.آتش نه تنها کثافات مادی را تصفیه مینماید بلکه روح را نیز در جهان زیرین لطیف ساخته و شایسته دیدار به در آسمانی در جهان زیرین میسازد.
چون فروغ مؤثر و هاله مغناطیسی به خصوص که به دور محراب و مجمر پرستشگاه موجود است و به اطراف پخش میشود با بجاآوردن پرستش و نیایش با نور و فروغ نادیدنی مینوی آن سرشار میشود و دل دینداران و مشتاقان با دخول به آنجا با برخورد به امواجش سبک و شاد و خرم میگردد.
آتش درخشان که طی سده ها یا سالیان دراز در مجمر آتش فروزان بوده و هزاران دیندار و دردمند پارسی ، دلدادگان و پرستندگان امواج اخلاص عشق و محبت دین و دل پاک خود را به آن نیاز می نمایند آنرا مملو از فروغ تابناک مهر درخشان می سازند پرتو آن به نسبت ایمان و اخلاص بر دل ستایندگان می تابد و انوار تسلی و امیدواری کانون دل آنها را روشن میگرداند.
پرستشگاه را میتوان بانک یزدان نامید که نیایش کنندگان، پرستندگان، دینداران،دلدادگان ارمغان مهر و ایمان ویژه خود را در آنجا به ودیعه میسپارند و غمدیدگان و دردمندان که به آن نیازمند و به دانجا روی نیاز به خاک میمالند از آن ودیعه یزدانی بهره مند میگردند و دلداری و آرامش می یابند و ایزدان و خوبان که در جای های پاک و پرستشگاهها مقام دارند و به دیده نمی آیند از نیازهای بی ریا که در آنجای های مقدس پیشکش میگردد شادمان میگردند و به بندگی بندگان بی ریا دعای خیر می نمایند و برکت میدهند.
بهترین پیشکش و نیاز در پرستشگاهها ترک خویهای زشت خویش و پیمان بندگی و ایستادگی در راه مستقیم خداوندیست.آنگاه کالبد خاکی انسانی مجرای بخش انوار فیض یزدانی میگردد.
ستایش و نیایش و پرستش در پرستشگاه جنبه معنوی دیگر نیز دارد کالبد انسانی محل نزول پرتو رحمانی است.لذا پرستشگاه ظاهری و بیرونی یادآور معبد معنوی اندرونی و باطنی است.چنانکه آتش یا چوبهای خوشبو فروزان نگاه داشته میشود آتش اندرونی کالبد نیز به درخشانی نیازمند و بایستی با هدیه های خوشبوی اندیشه نیک و گفتار نیک و کردار نیک همواره فروزان نگاه داشته شود و هنگام پرستش بندگی خود را با درخواستهای مادی نباید توأم ساخت و از خداوند یکتا انجام امری را توقع نمود.زیرا خداوند مهربان دانای بی همتاست و آگاه به آنچه بهترین است برای ما.
بهترین روش پرستش و نیایش آنست که خویشتن را ابزار خواست و فرمانروائی یزدان سازیم.اگر چنین کنیم امین ارمغانهای مادی و معنوی او میگردیم و در به کار بردن بخششهایش به درستی یا نادرستی در پیشگاه خداوند خویش پس از هشتن کالبد خاکی مسئول خواهیم بود.
نام نه جور آتش در روایات قدیم ضبط است:
نخست آتش آذر گشسب که مخصوص سپاهیان بوده
دوم آتش آذر خرداد که به آتش خرد و پیشوایان نامور بوده،
سوم آتش آذربرزین مهر که ویژه کشاورزان بوده
چهارم آتش برزه سوانک و آن آتش درخشان است در بخش علیای کاینات
پنجم آتش و هوفربان آتشی است موجود در بدن انسان و حیوانات
ششم آتش اوروزست آتشی است موجود در جهان نباتات.
هفتم آتش وزیست و آن آتش برق است
هشتم آتش سپنشت که از سنگ چخماق بهم می رسد.
نهم آتش نریوسنگ و آن آتشی است در کالبد پادشاهان و روشن دلان.
مناره های مسجد که به معنی آتشگاه است (در زبان عربی : نار = آتش ) یادگار روزگاران گذشته است که حفظ گردیده. دانشمند معاصر آقای علی سامی در شرح خرابه های فیروز آباد از مناره ای صحبت و متذکر میگردد که بامختصر بررسی درباره آن میتوان بخوبی دریافت که سنت احداث بنای مناره هم در ایران مربوط به ادوار پیش از اسلام بوده است.ذکر این خبر نیز خالی از فایده نیست که سنت افروختن آتش باستانی بالای مناره تا چهل سال پیش در شوشتر معمول بوده و شبهای جمعه بالای مناره مسجد جامع آتش می افروختند تا مردم روستاها بدانند روز بعد جمعه است و ادای نماز جمعه را فراموش نکنند.
سرچشمه :
سخنرانی استاد رشید شهمردان در خانهء فرهنگ ایران در بمبئی ، مجله وحید ، تیر ۱۳۵۲ – شماره ۱۱۵ (از صفحه ۴۳۶ تا ۴۴۳)
————————————————–
همچنین بخوانید :