ماه: ژوئن 2012

و اما در این بخش به بررسی بند بیستم از کردهء پنجم می پردازیم:

 کرده پنجم- بند بیست

«و اسب های پیمان شکنان در زیر بار (راکب)خیره سری کنند ، از جای خود بیرون نتازند (اگر) بتازند پیش نروند. در تاخت جست و خیز نکنند. از اثر کثرت کلام زشت که کار دشمن مهر است نیزه ای که از دشمن مهر پرتاب شود به قهقرا برگردد.»

…و اسب های پیمان شکنان در زیر بار (راکب)خیره سری کنند….

بار: مجاز است با علاقهء کل از جزء و منظور راکب است(خود پیمان شکنان) و قرینهء آن معنوی است.

در این بند که نتیجه و سرانجام نافرمانی از مهر و مهرشکنی و دروغ کاری را به نمایش درآورده، چنین به تصویر کشیده شده که ایزد مهر ابزارهای زندگی و پیشرفت مردمان پیمان شکن و همهء داشته ها و آمالشان را تباه می سازد و اندیشه ها و گفتار و کردارشان را بی اثر  می سازد؛ چنان که در بالا آمده است که به یاری مهر، اسبهای مهردروجان و پیمان شکنان، سر از فرمان سوارشان بپیچند و از جای خود جابجا نشده و حتی اگر جابجا هم بشوند آنطور که سوار نافرمان از مهر می خواهد حرکت نکرده و به جلو نمی تازند. این نخستین واکنش مهر ایزد در برابر پیمان شکنی مردمان دروغکار است، یعنی جلوگیری از حرکت موثر و بجا.

در ادامه چنین بیان می شود که کار دشمن مهر یا  ضد مهر(auui­miƟriš)، کثرت(گسترش و افزودن و پراکندن)کلام زشت(aƔanåm­måƟranåm) است. 

این گزیده، یکی از برداشتهای کلیدی مهریشت دربارهء ویژگی های انسان های قانون گریز و قانون شکن و کسانی است که به عهد و پیمان بسته و به راستی و مهر بی اعتنا بوده و آنها را زیر پا می نهند و در هر حال دروغ را بر راستی برتری داده و می گسترانند؛ کار چنین کسانی که دشمن مهر نیز شناخته شده اند، افزودن و گستراندن گفتار و کلام زشت است. همانگونه که آشکار است واژهء اوستایی که در اینجا به گفتار و کلام برگردانده شده، مانثره است  که با صفت زشت همراه شده است و افزودن و گستردن این مانترای زشت، کار دروغپرستان و مهرشکنان برشمرده شده است. به نظر اینجانب شاید منظور از مانترای زشت در برابر مانترای مقدس، همان تحریف مانترای راستین و کلام ایزدی است که بارها و بارها در گاتها هم آورده شده که آموزگار بد، گفتار آسمانی و مانترای مقدس را تحریف کرده و واژگونه به همگان می شناساند و آموزش های دینی را پریشان می کند(تباه می کند- تحریف و قلب کردن). بنابراین به نظر می آید که این جمله در مهریشت نیز همین معنا  را رسانده و  دارای آرایهء تلمیح باشد.

در گاتها هات 32 بند 9 چنین آمده است:
«آموزگار بد با آموزش خویش، سخن(ایزدی) را بر می گرداند و خردِ زندگی را تباه می کند.او براستی (مردمان را) از سرمایهء گرانبهای راستی و منش نیک بی بهره می کند….»

و در ادامه در بند 10 از همین هات چنین این آموزگار بد معرفی می شود:
«براستی او، از چارپا و خورشید به زشتی یاد می کند (همان)کسی است که سخن(ایزدی) را بر می گرداند. او دانا را (به جرگهء) دروند در می آورد. او کشتزارها را ویران می کند. او رزم افزار به روی اَشَوَن ها می کشد.»

 در اینجا به برداشت نویسنده، واژهء مانتره مجاز در نظر گرفته می شود به معنی گفتار و کلام و سخن با علاقهء کل از جزء و در اینجا منظور کلام مقدس(اوستا و گاهان) نیست و گمان برده می شود که، کثرت کلام زشت، کنایه باشد از تحریف مانترای مقدس و گسترش آن در میان انسانها( در اصطلاح امروز به آن شایعه و دروغ پراکنی نیز می گویند)، که این کار «ضد مهر»(پیمان شکن ) است.

دیگر واکنش ایزد مهر در برابر مهرشکنی انسان ضد مهر آن است که سخن و گفتار زشت و ناراست او را که به مانند نیزه ای به سوی مردمان دیگر پرتاب می سازد، ناکارآمد ساخته و آن سخن را به سوی گوینده اش بازمی گرداند. همانطور که آشکار است، در این بند «کلام زشت» به نیزه ای مانند شده که از سوی «ضد مهر» پرتاب می شود اما بی اثر است. پس در اینجا آرایهء ادبی مانندگی(تشبیه) از گونهء حسی به حسی داریم:

ماننده(مشبه): کلام زشت
مانسته(مشبههُ به): نیزه
مانروی(وجه شبه): هر دو دارای اثر کشندگی و تباهی و ویرانی اند.
مانواژ(ادات تشبیه): از نوشته سترده شده است.

… نیزه ای که از دشمن مهر پرتاب شود به قهقرا برگردد.

تشبیه کلام و سخن و گفتاری که از دهان انسان خارج می گردد و اثرگذاری آن و اینکه پراکندن سخن بی اندیشه، کاری نادرست است و جبران آن بسیار دشوار و گاه ناممکن است، در ادبیات فارسی و سروده های سخن سرایان ایرانی بسیار به چشم می خورد که می تواند نشان از دیرینگی این گونه از مانندگی(تشبیه) باشد. چنانکه شاعر در سروده ای اینچنین سخن را به تیری مانند می کند که چون از کمان رها شد، دیگر قابل برگرداندن نیست و لازم است که پیش از هر کاری بویژه سخن گفتن، اندیشه کرد:

تیر از شست چو رفت، نیاید به شست باز                 پس واجب است در همه کاری تأمل

در فرهنگ فارسی معین واژهء قهقرا به معنای بازگشتن و به جای خود برگشتن معنا شده است و به نظر می رسد که برگشت نیزهء پرتاب شده به قهقهرا(و نرسیدن زیان به بدن از سوی نیزهء پرتاب شده)، کنایه از کار بیهوده کردن باشد و نمونهء آن در ادبیات امروز، آب در هونگ کوبیدن و آب دریا به کفچه پیمودن است.

همچنین می توان از این عبارت اینگونه می توان برداشت کرد که ایزد مهر در برابر کار اصلی دشمن مهر یا همان گزافه گویی و تحریف سخن راست و مانترای راستین و گستراندن آن در میان دیگران، واکنشی زیبا دارد؛ ایزد مهر اثر سخن و گفتار زشت را که از سوی دشمن مهر با هدف آزار و نابودی بیان شده، دوباره به خود گوینده بازمیگرداند و دیگران را از این کنش نادرست در امن نگاه می دارد. بنابراین سخن زشت(به نیزه مانند شده) به قهقرا برگشتن(به جای نخست یا همان پرتابگر،برگشتن) را می توان به نوعی کنایه از بی جواب نماندن رفتارهای انسان دانست که در ادبیات امروز هم نمونه های بسیاری از آن دیده می شود:

از هر دست که دادی از همان دست گرفتی
انگشت مکن رنجه به در کوفتن کس                       تا کس نکند رنجه به در کوفتنت مشت
و یا
کلوخ انداز را پاداش سنگ است.

او نیروی مینوی اهوراداده ای است آگاه از سخن ایزدی و راستین و خویشکاری اش پاسداری و پشتیبانی از مهردوستان و مبارزه و ستیز با مهرشکنان. بسیار به پیمانداری و مهرنشکستن حساس است و گواهمان آنکه، این پیام، محور اصلی هر بند قرار داده شده است و هر کردهء مهریشت با این سرودهء یکسان آغاز می شود و از سویی ما را به یاد صنعت ادبی “ترجیع -بند” در ادبیات فارسی امروز می اندازد. در این نوشته بر آنیم تا به واکاوی در بند بیست یکم مهریشت که آغازگر کردهء ششم است، بپردازیم. این کرده نیز به مانند دیگر  کرده های پیشین، با همان مضمون همیشگی آغاز می شود :

کرده شش- بند 21

«مهر را می ستاییم (کسی) که دارای دشت های پهن است (آنکه از پیام راستین آگاه است) زبان آوری که دارای هزار گوش است … کسی که اگر به وی دروغ گفته نشود مرد را از احتیاج نجات دهد از خطر برهاند.» 

نکته ای که در این بند بیشتر مورد نظر است، اینست که چرا هر جا سخن از زبان آوری مهرایزد است، بی درنگ، در پی آن سراینده به بسیارشنوا(دارای هزار گوش) بودن این ایزد اشاره می کند؟ آیا گوینده در پی رساندن پیامی به خواننده است؟

به نظر می رسد که چنین باشد. این نوشته می خواهد بفهماند که نیروی گفتار نیروی بسیار ارزنده ای است اگر در کنار آن هزار برابر از نیروی دیگری به نام شنوایی هم بهره گرفته شود. کسی به راستی زبان آور و سخنور نیکو و شایسته ای است که هزار بار بیشتر شنوندهء خوب و راستین باشد چنانکه در ادبیات فارسی این دیار نمونه هایی که بر این پیام اخلاقی – انسانی پافشاری دارند، کم نیستند:
یک زبان داری، دو گوش                      یکی بگو، دو تا بنیوش

در گاتها نیز در هر لحظهء زندگی و بویژه آنگاه که پای تصمیم گیری های بزرگ  و هنگامهء گزینش انسان از میان دو گوهر نیکی و بدی است، اشوزرتشت چنین پیام می دهد:
“ای مردم! این حقیقت را به گوش هوش بشنوید و با اندیشه ای روشن و ژرف بینی آن را بررسی کنید. پس هر مرد و زن از شما راه نیک و بد را خود برگزیده و پیش از فراروز بزرگ بپاخیزید و در گسترش راستی بکوشید.” (هات 30 بند 2)

و بدانیم که گوش دریچه ای رو به دانایی است و شنیدن و گوش فرا دادن آنهم به گوش هوش، کلید دانش است و بینش.
میان گفتن تا شنیدن فاصله ای است به ظاهر کوتاه؛ به اندازهء یک وجب میان گوش تا زبان، اما ژرفای این فاصله، هزارتوی چین و شکن های مغز است و اینکه گوهر سخن آنگاه که از روزنهء گوش به درون آمد، باید در این دالان تودرتو، بغلطد و بغلطد تا سفته شده و بر زبان روان شود. این فاصله را باید با گام های استوار “شکیبایی” و “فروتنی” پیمود و بر شورش درون چیره شد. چرا که بزرگان گفته اند:
یا سخن سنجیده گوی                            ای مرد عاقل، یا خموش
شاید تکرار پی در پی این سخن که، ایزد مهر زبان آوری با هزار گوش است، نیز بگونه ای اشاره به این درس اخلاقی- عرفانی – انسانی دارد.

باز اشاره می شود که ایزد مهر از پیام راستین آگاه است. این آگاهی همه جانبهء او از حقیقت، موجب می شود تا به آسانی دروغ را از راستی بازشناسد. در گفتارهای پیشین به سرانجام اندوه بار و ناخوشایندی که از سوی ایزد مهر بر مهرشکنان چیره می شود بدرستی آگاه شدیم و این بند از نیک انجامی مهردوستان می گوید؛ کسی که به مهر دروغ نگوید و راستی را خوار نشمرده و ارج نهد، به یاری این ایزد توانمند، از خطرها رهانده و نیازمندی های وی پاسخ داده خواهد شد. چرا که بنا به باور بسیار دیرینهء ما ایرانیان، نیاز خود به تنهایی می تواند سرچشمهء دروغ گردد و فرد برای رهایی از رنج و نیاز و احتیاج، خود را به دست ناراستی بسپارد. 

بنا به نوشتهء هرودوت، ایرانیان “دروغ گفتن و پس از آن بدهکار بودن” را زشت تر از هر چیز می دانند و باور دارند انسانی که قرض و وام دارد ناچار است دروغ بگوید.⁽¹⁾ از چنین سخنانی برمی آید که به باور ایرانیان باستان، نیاز یکی از سرچشمه های دروغ؛ این گناه بزرگ، است. پس دور از ذهن نیست که در مهریشت چنین بیان شود که پاداش ایزد مهر به آنکه به مهر دروغ نگفته، رهاندن او از خطر و نیاز است تا در سایهء آن، هیچ گاه کششی به دروغ گفتن و فریب دادن نداشته باشد.

 از دیگر سرچشمه های گسترش عادت به گسترش دروغ و ناراستی را، از زبان کورش می شنویم؛ کورش فرمانروای بزرگ و بااخلاق ایران در پاسخ به تهدید لشکریان اسپارتات چنین می گوید که:”من هرگز از جماعتی که در وسط شهر خود میدان خاصی دارند تا در آنجا یکدیگر را با سوگند و چانه زدن فریب دهند، کاری ندارم…”⁽²⁾

سپس هرودوت می افزاید:” منظور کورش از این پیام، انتقادی کلی از رفتار همهء مردم یونان بود، زیرا ایشان میدان و بازار برای داد و ستد دارند، حال آنکه ایرانیان بازاری ندارند و کودکان را از بازار دور نگه می دارند تا دروغ و فریب نیاموزند.”⁽²⁾

داریوش یکم نیز در کتیبه های خود به اصل راستی و پیروی از آن و پرهیز از دروغ اشاره می کند:” به خواست اهورامزدا چنان کسی هستم که راستی را دوست هستم، بدی را دوست نیستم…آنچه راست(است) آن میل من(است). مرد دروغگو را دوست نیستم…”

بیزاری داریوش بویژه از دروغ اینچنین پرمعناست که اینگونه فکر کردن و چنین باورهایی در مدتی کوتاه شکل نگرفته است و  رگه های نخستین آن را باید در آموزه های اخلاقی- انسانی و فرهنگی هزاران سالهء این دیار جستجو کرد. چیزی که در جوامع انسانی امروز و صدافسوس در میان ایرانیان نیز کم رنگ شده و خطر آن می رود که در آینده به فراموشی سپرده شود!

1-امپراتوری ایران،نوشتهء دان ناردو،ترجمهء مرتضی ثاقب فر،ص 72
2- همان کتاب، ص 42