قوانین دینی
شایست نشایست • روایت امید اشوهشتان • مادیان هزار دادستان • روایات آذرفرنبغ فرخزادان • روایات فرنبغ سروش • پرسشنیها
شایست نشایست
شایِست نِشایِست نام کتابی به پارسی میانه یا پهلوی است که در آن توضیحاتی کلی دربارهٔ مراسم دینی و آیین‌ها و برخی مسائل دینی زرتشتی آمده‌است.
شایستناشایست (آنچه شایسته و آنچه ناشایسته‌است)، نام کتابی دین شناسانه در دین زرتشتی به زبان پهلوی است و در بر گیرنده ۱۳۷۰۰۰ واژه میباشد. این ماتیکان فرنامی نداشته و گویا زرتشتیان پیشین، به آن «روایت» میگفتهاند.
از آنجا که ماتیکان پیرامون شایستها و ناشایستها سخن میگوید زرتشتیان سده گذشته آن را شایستناشایست نام نهادهاند. همچنین برخی پژوهشگران اروپایی نام «روایت پهلوی» را برای آن برگزیده اند. نویسنده یا نویسندگانی این نسک، شناخته شده نیستند. چنانکه گفته شده‌است پُرسمان این نسک از زند سرچشمه گرفته‌است و برگرفته از نسکهای دادیکی اوستا میباشد. برخی این ماتیکان را بازگوکننده اندیشه‌های گستره دین شناسی مدیوماهی (یکی از مکتبهای زرتشتی) دانستهاند.
کهن نگاری
زمان نگارش نسک به درستی آشکار نیست و از آنجا که در این نسک (فرَگَرد ۶ بند۷) از پیروان دیگر دین‌ها مانند مانویان، یهودیان و ترسایان نام برده با این همه از دین اسلام یادی به میان نیامده‌است. در این نوشته به‌وارون کتابهای نوشته شده در سده سوم و چهارم هجری همانند نسک روایات امید اشوهیشتان، آهنگ نسک در گاهی – مانند فرَگَرد هشتم – بیانگر آن است که نگارش نسک در زمانه بالندگی دین زرتشتی و زمانی که دین زرتشتی یک دین دولتی بوده‌است، بر میگردد. از سوی دیگر شیوایی و درستی زبان، خود شَوَندی دیگری بر پیشینه بخشهای مَهادین نسک است. از همین روی پژوهشگران باورمندند که بیشتر بخشهای آغازین نسک درپیوسته با روزگار پیش از اسلام است و یا دست کم در پایان زمانه ساسانی گردآوری گردیده‌است.
دستهای هم گفتهاند که نسک پیش از پادشاهی خسرو انوشیروان نگارش شده‌است. برخی گمان دارند که مُغمَردانی که در فراهم آوری فرجامین زندوندیداد و نیرگستان هنبازی داشتهاند این نسک را نگاشتهاند.
درونمایه این ماتیکان
نوشتارهای این نسک، همانند کتابهای دیگری چون هیربدستان و نیرگستان، روایات پهلوی و صد در نثر است ولی باید گفت که نویسنده «شایستناشایست» از دانستنی‌های بیشتری در پُرسمان‌های دین شناسی دین زرتشت برخوردار بوده‌است.
گفته شد که شایست و ناشایست ماتیکانی دین شناسانه‌است و از دید نکتههای هنرمندانه و بودن واژگان کمیاب درخور نگرش برخی پژوهشگران است. همچنین جستارهای آن با کتابهای کهنتری چون نیرگستان و زندوندیداد هم‌خوانی دارد.
فرگردهای این نسک
این نسک ده فرَگَرد دارد و پیرامون پُرسمان‌های گوناگون همچون آئینها و جشن‌های دینی است.
در فرَگَرد نخست از پله‌های هشتگانه گناهان و همچنین تاوان آنها سخن گفته شده‌است.
فرَگَرد دوم بزرگترین فرَگَرد از فرگردهای کتاب است این فرَگَرد پیرامون آیین‌ها فرهنگ‌های مردگان و چگونگی کارهای «به‌دینان» در برابر جانسپرده‌است.
فرَگَرد سوم پیرامون زن دشتان (زنی که در ماهانگی است) میباشد.
فرَگَرد چهارم درباره کستیبستن و سامه‌های آن، چگونگی انجام آیین با «کستی» و جدا از آن سخن به میان آمده‌است.
فرَگَرد پنجم درباره گناه سخن راندن در هنگام خوراکی خوردن و کارهای دیگر است.
فرَگَرد ششم بر پاداش کارها و کیفر گناهان است.
فرَگَرد هفتم درباره یشت (ستایش) خورشید روزی سهبار و ستایش آتش و پادافره کسی که آتش را خاموش کند آمده‌است.
فرَگَرد هشتم پیرامون گناهان و همچنین مرگ ارزان و تاوان گناهان است.
فرَگَرد نهم به پرسش‌های گوناگونی همچون مرگ مُغ‌مَرد در سرزمین دیگر، کارزار با هیربدان، نیایش در آتشکدهها و جاهای دیگر، خویشکاری مردمان در برابر کسی که در کشتی میمیرد، خوراکی خوردن در تاریکی، خواندن اوستا و نیایش ایزدان و فروهرها است.
فرَگَرد دهم جستارهای بسیاری را در بر دارد. که دربرگیرنده گناه زناشویی نکردن خواندن نیایش‌ها و کارهای مردمانه و پُرسمان‌های دیگر است. نویسنده در فرگردهای نهم و دهم از برخی نسکهای گمشده اوستا، همچون پاچم نسک، نهاتوم نسک، دواسروجید نسک بهرمندی نموده‌است. در این دو فرَگَرد میتوان برخی استوره‌های کهن را نیز یافت.
پیوست: به دنبال شایستناشایست نوشتاری آمده‌است که آن را پیوست شایست و ناشایست نامیدهاند و فرگردهای یازده تا بیست و سه را دربرمی گیرند. برخی این پیوست را به دو بخش یازده تا چهارده و پانزده تا بیست و سه بخش‌بندی نمودهاند. این فرگردها سپس به فرگردهای آغازین ماتیکان افزوده شدهاند.
فرَگَرد یازدهم به پایه‌های گناهان و تاوان آنها و این که کدام بخش از گوشت کُرپانی به چه ایزدی بستگی دارد میپردازد. این کار این گونه که آشکار است به آیین باستانی یشت گوسفندی بستگی داشته که برخی جانوران مانند گاو و گوسفند را در هنگام یسنا خوانی کُرپانی می‌نموده‌اند این آیین سپس جای خود را به یشت بازوهر» و یا یشت باگوشت داده‌است که هنگام این آیین جانور پیش از یسنا خوانی کُرپانی میشده‌است.
فرَگَرد دوازدهم درباره نیایش و آئینهای دینی، آتش، کوشش برای افزایش فرزند و استوره‌های دیگری است که نویسنده به زرتشتیان بستگی داده‌است.
فرَگَرد سیزدهم چَم گاهان – چرایی سرودهای گاهانی زرتشت – نام دارد و به ارزشمندی گاهان سرایی و چگونگی خواندن آن میپردازد.
فرَگَرد چهاردهم به برخی از آیین‌های دینی نمارِش دارد.
در فرَگَرد پانزدهم به گونهای آهنگین و زیبا نوشته شده‌است نویسنده به گفت و گوی میان زرتشت و اهورامزدا میپردازد. و درباره امشاسپندان و نشانه‌های آنها در جهان گیتایی است در این فرَگَرد زرتشت از اهورامزدا میپرسد که چگونه باید شما و امشاسپندان را پرستید با آن که شما دیدنی نیستید؟
فرَگَرد شانزدهم درباره برخی گناهان کوچک است این فرَگَرد همانند فرَگَرد یازدهم است و به گناهان نیز نگرش دارد جز این که در پایان این فرَگَرد به برخی پاداشها که بر انجام آئینها درپیوسته‌است نیز نمارش دارد.
فرَگَرد هفدهم در آغاز به برخی پرسش‌های زرتشت از اهورامزدا میپردازد و سپس از قانون‌هایی که پس از مرگ باید پاس‌داشته شود سخن به میان آمده‌است همچنین رستاخیز نیز بخشی از این فرگرد را در بر دارد افزون بر این از پُرسمان‌های فراخویی و جدا از آن نیز در آن سخن گفته شده‌است.
در فرَگَرد هجدهم از پاداش و مزد برخی کارها چون بر پا داشتن گاهنبار، مَیَزد و خویدوده سخن گفته شده‌است.
فرَگَرد نوزدهم به پاداش خواندن دعای اهونَوَر و شمار انجام آن در هر کار و آیین است.
فرَگَرد بیستم اندرزهایی درباره پُرسمان‌هایی چون رفتن به آتشکده، انجام برخی کارها و… را باز میگوید.
فرَگَرد بیست و یکم درباره زمان‌ها و چگونگی اندازهگیری آنها است. این فرَگَرد به بخش پایانی فرَگَرد شانزدهم مانستگی دارد.
فرَگَرد بیست و دوم درباره ستایش ویژه هر کدام از ایزدان سی گانه‌است. از آنجا که این بخش زیبا همچنین در سرآغاز داستان بیژن و منیژه شاهنامه آمده‌است چنین به نگر میرسد که این درود و آفرین باستانی و پرآوازه، زبانزد همگان بوده‌است.
در فرَگَرد بیست و سوم، فروزگان هر یک از ایزدان سی گانه در آن آمده‌است.
نگارش‌های این کتاب
دو نگارش مهادین از این نسک هست. یکی از این نسخهها 29k نام دارد؛ نگارش کپنهاگ که در دانشگاه کپنهاک نگهداری میشود و در سال ۱۸۲۰ راسک آن را از هند به اروپا برد. دیگری 51M است که به «نگارش مونیخ» سرشناس است و در نسکخانه دولتی مونیخ نگهداری میگردد و در سال ۱۸۶۶ بدست هوگ از هند به اروپا برده شد به نگر میرسد که رونوشت‌های دیگر از روی این دو نگارش نوشته شده باشد.
از دید ژرف بینی و درستی، دستنویس مونیخ بر نگارش کپنهاگ برتری دارد.
برگردان‌ها
برخی پژوهشگران نیز این نسک را برگردان نمودهاند برگرداننده نام آشنای کتابهای ایران باستان، ادوارد وست درسال ۱۹۰۱ این نسک را در گِردایه کتابهای ورجاوند چاپ نموده‌است. مانکجی داور نوشتار پهلوی آن را در سال ۱۹۱۲ در بمبئی چاپ نمود. جهانگیر تاوادیا در سال ۱۹۳۰ ده فرَگَرد نخستین این نسک را با آوانویسی، برگردان، یادداشت و واژهنامه به انگلیسی در هامبورگ چاپ کرد.
در سال ۱۹۶۹ فیروز کوتوال کار وی را پیگیری کرد و فرَگَرد های یازده تا بیست و سه را چاپ کرد. بانو کتایون مزداپور همه نسک را به همراه با آوانویسی و برگردان در سال ۱۳۶۹ چاپ نموده‌است. همچنین آقای محمود طاوسی، واژهنامهای از شایستناشایست را به چاپ رسانیده‌است.
روایت امید اشوهشتان
روایتِ اِمیدِ اَشَوَهِشتان (Rivāyatī Ēmēdī Ašawahištān) یکی از آثار اصلی دینی به زبان پارسی میانه در اواخر سده نهم و اوایل سده دهم میلادی است.
این اثر، مجموعه‌ای از قانون‌های مذهبی، اجتماعی و مدنی زرتشتیان است و بازتاب موثقی از آیین‌ها و عادات روزگار ایرانی ساسانی است. روایت امید اشوهشتان چهارمین و واپسین روایت از روایات پهلوی که توسط موبدان دوره اسلامی نوشته شده به شمار می‌آید.
نویسنده این کتاب، امید پسر اشوهشت، موبد موبدان دوره خود و از نوادگان آذرباد مهرسپندان بود.
روایت امید اشوهشتان دربرگیرنده ۴۴ پرسش است که از سوی موبدی به نام آذرگشنسب، پسر مهرآتش، نوه آذرگشنسب از امید اشوهشتان پرسیده میشود.
واژه عربی روایت در نام این کتاب و آثار مشابه در دوره پس از اسلام توسط ویراستاران زرتشتی به جای واژه پهلوی نگیز (nigēz) به کار رفت.
روایت امید اشوهشتان به موضوعات گوناگون از جمله قانون خانواده، انواع ازدواج، مسائل طهارت و غیره میپردازد.
از این اثر تنها یک دست‌نوشته به جا مانده که متعلق به تهمورس دینشاه انکلساریا بود.
ماتیکان هزارداتستان
ماتیکان هزارداتستان نام نسکی است به پارسی میانه در باره آیین دادرسی زمان ساسانیان. واژه ماتیکان به چم کتاب و نسک است و واژه داتستان به چم قانون مدنی و یا مواد قانون میباشد. ماتیکان هزار داتستان دارای هزار نکته حقوقی و داتستانی است و حقوق مدنی ساسانی را بازگو می‌کند. گردآوردنده بر آن بوده‌است که گزاره‌های دادرسی را چه آن‌هایی که روی داده و چه آن‌هایی که می‌توانسته روی دهد را در کتاب گردآوری کند.
در دورهٔ ساسانی چندین مجموعهٔ حقوقی وجود داشته است که امروز تنها یکی از آنها بنام ماتیکان هزار دادستان باقی است و از آن تنها یک نسخه خطی ناقص در دست است. احتمال می‌رود که کتاب در اصل در دوران خسرو پرویز آخرین پادشاه که نام او در کتاب آمده، تألیف شده باشد و شاید مانند بسیاری از کتابهای دیگر در قرن سوم هجری مطالبی را بدان افزوده یا از آن کاسته باشند. به هر حال کتاب بیش تر نمایانگر وضع دورهٔ ساسانی است تا دوره اسلامی. قضایای مطرح شده در کتاب بیشتر مربوط به قوانین مدنی است همچون زناشویی، طلاق، ارث، قیمومت، مالکیت، موقوفات، مسائل مربوط به برده، وام و گرو و رهن، غرامت و تاوان، اجاره، ضمانت، وکالت و شرکت. همهٔ فتواها بر اساس قوانین دینی زرتشتی بوده‌است. این کتاب همچنین از جهت مطالعهٔ وضع اجتماعی دورهٔ ساسانی اهمیت به سزایی دارد.
روایات آذرفرنبغ فرخزادان
روایات آذر فرنبغ فرخزادان مجموعه ای است مشتمل بر ۱۴۷ پاسخی که آذر فرنبغ پسر فرخزاد، پیشوای زرتشتیان در قرن سوم هجری به سؤالات زرتشتیان هم عصر خود داده‌است. آذر فرنبغ نخستین مدون دینکرد است و هموست که در حضور مأمون عباسی دوران حکومت از ۱۹۷ تا ۲۱۸ هجری شمسی با ابالیش مناظره کرده‌است. در این کتاب مانند روایات امید اشوهشتان و بعضی از فصول دادستان دینی به مسائل بسیاری بر می‌خوریم که زردشتیان در جامعهٔ مسلمانان با آن رو به رو بوده‌اند. این کتاب از جهت در برداشتن تعدادی جملات اوستایی که در جای دیگر نیامده‌است نیز در خور توجه‌است.
روایات فرنبغ سروش
روایات فرنبغ سروش مجموعه ای است مشتمل بر ۴ پاسخی که فرنبغ سروش وهرامان (فرنبغ سروش پسر بهرام) به سؤالات هیربد اسفندیار فرخ برزین داده‌است. متن در اصل مشتمل ۵ پرسش و پاسخ بوده‌است. ولی در آغاز رساله بی‌ذکر علتی آمده‌است که نوشتن یکی از سؤالات ممکن نبوده‌است. تألیف این روایات در سال ۳۷۷ سال یزدگردی برابر با ۱۰۰۸ میلادی انجام گرفته‌است. این روایات در دو نسخهٔ خطی حفظ شده‌است.
نخستین سؤال مربوط به کبیسه‌ای است که استاد ابومنصور (؟) نامی از بغداد با عنوان مرزبان انجام داده است و مردم ابرشهر (نیشابور) آن را نپذیرفته بودند.
سؤال دوم دربارهٔ این مطلب است که اگر پیشوای زردشتیان شخصی را به منصب موبدی و ردی (ریاست قضایی) شهری برگزید آیا پس از درگذشت آن پیشوا این انتصاب معتبر است یا نه؟
سؤال سوم مطلبی دربارهٔ قیامت است.
سؤال چهارم مطلبی دربارهٔ ازدواج است.
پرسشنیها
پرسشنیها به معنی پرسش‌ها مجموعه ای است مشتمل بر ۵۹ سؤال و جواب که از نظر موضوع شبیه به روایات است. سؤالات مطرح شده، در مورد مطالب گوناگون است:
مناسک دینی.
مطالب فقهی و حقوقی.
اندرزها و دستورهای اخلاقی که همه از نوع اندرزهای دینی هستند. ثواب و گناه.
مطالبی دربارهٔ زندگی پس از مرگ.
در ضمنِ پاسخ‌ها، غالباً شواهدی برای اثبات مطلب از اوستا همراه با ترجمهٔ آنها به پهلوی آورده شده‌است. بعضی از این جملات در اوستای کنونی وجود ندارد و از این نظر این متن دارای اهمیت خاصی است. نثر کتاب ساده و روان است. از پرسشنیها یک نسخهٔ کامل و یک نسخهٔ ناقص در دست‌است. این نسخهٔ اخیر در سال ۱۷۶۶ میلادی از روی نسخهٔ قدیم‌تری در هندوستان استنساخ شده‌است. نسخه‌های دیگر همه از این دو نسخه رونویس شدهاند.