دانشنامه‌های دین زرتشتی
دین‌کرد • بندهشن • گزیده‌های زادسْپَرَم • نامه‌های منوچهر • دادِستان دینیگ • روایت‌های پهلوی
دین‌کرد
دینْکرد یا دینکرت کتاب سترگی است به زبان پارسی میانه (پهلوی)، که آن را به‌درستی “دانشنامهٔ مَزْدَیَسْنی” و یا “درسنامهٔ دین مزدایی (زرتشتی)” خوانده‌اند. واژهٔ “دینْکرد” (dēnkart در پارسی میانه) را می‌توان به “کرده‌ها (کارها)ی دینی” و نیز “نوشتهٔ دینی” برگردانید.
این گردآوردهٔ بزرگ خود دارای ۹ نسک است، که از آن میان نسکهای نخست و دوم و نیز پاره‌ای از نسک سوم آن به دستان ما نرسیده است. دینْکرد فراهم‌آمده از نوشته‌هایی است که زمان نگارش و نیز نویسندگان آنها سراسر شناخته نیستند، و نسکی که در دستان ماست بر پایهٔ این نوشته‌ها در سده‌های نهم و دهم پس از میلاد به دست دو تن از فرهیختگان تاریخ فرهنگ ایران‌زمین، به نامهای آذرفَرْنْبَغ ِ فرخزادان و آذربادِ امیدان گردآوری و سامان‌بندی (تنظیم) شده است. آذرفَرْنْبَغ ِ فرخزادان همان فرزانه‌ای است که در دربار مأمون، خلیفهٔ عباسی، با زرتشتی به‌اسلام‌گرویده‌ای به گفتگو پرداخت و از این گفتگو پیروز بیرون آمد. (گزارش این گفتگو در ماتیکان ساله‌ی) گجستگ ابالیش آمده است.
در این دانشنامه- که بهرام فره‌وشی آن را “یک دانشنامه علوم دینی و عقلی”، و فریدون فضیلت آن را “گرانْسنگ‌ترین بُنْنوشتِ پهلوی از دانایان پیشین” می‌خواند – در زمینه‌های زیر سخن به میان آمده است: الهیات، فلسفه، اسطوره‌شناسی، کلام، عرفان، اخلاق، آداب دینی، زندگانی زرتشت، پیدایش جهان، سزاشناسی (حقوق)، سیاست، شهرداری و کشورداری، منطق، ریاضیات، هندسه، فیزیک، اخترشناسی، پزشکی، و دانش‌ها و شاخه‌های دیگر.
بندهشن
بُنْدَهِشْن نام کتابی‌است به پهلوی که تدوین نهایی آن در سدهٔ سوم هجری قمری رخ داده‌است.* نام این کتاب در فارسی به صورت بندهش هم آمده‌است. نویسنده (تدوین‌کنندهٔ نهایی) آن «فَرْنْبَغ» نام داشت.
«بندهشن» به معنی «آفرینش آغازین» یا «آفرینش بنیادین» است. نام اصلی کتاب احتمالاً «زندآگاهی» به معنی «آگاهی مبتنی بر زند» بوده‌است چنان که در ابتدای متن کتاب آمده‌است. این خود می‌رساند که نویسنده اساس کار خود را بر تفسیر اوستا قرار داده‌است.∗ بندهشن در ۳۶ فصل نوشته شده‌است. مطالب کتاب در سه محور اصلی است:
آفرینش آغازین
شرح آفریدگان
نسب‌نامهٔ کیانیان.
از این کتاب دو تحریر موجود است اولی موسوم به بندهشن هندی که مختصرتر است و دومی موسوم به بندهشن بزرگ یا ایرانی که مفصل‌تر است. صفت هندی یا ایرانی از آن رو بر آن‌دو نهاده شده‌است که نسخ اولی در هند استنساخ شده‌است و نسخ دومی در ایران.∗
گزیده‌های زادسپرم
گزیده‌های زادسپَرَم کتابی که که زادسپَرَم پسر گٌشن‌جَم تألیف کرده که در قرن سوم هجری (قرن نهم و دهم میلادی) می‌زیسته‌است. زادسپَرَم از خاندانی روحانی بوده و پدرش گٌشن‌جَم شاپوران (پسر شاپور) با لقب پیشوای بهدینان یاد شده‌است. گزیده‌های زادسپَرَم دارای چهار بخش عمده است:
بخش نخست کتاب، که سه فصل را در برمی‌گیرد، دربارهٔ آفرینش آغازین است. فصل نخست با توصیفی از اورمزد که مبدأ خیر است، و اهریمن که مبدأ شر است، آغاز شده و آنگاه از آفرینش موجودات به صورت مینویی و سپس از آفرینش موجودات به صورت گیتی سخن رفته‌است. فصل دوم حملهٔ اهریمن به پیش نمونه‌های موجودات هفتگانه یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، گاو یکتا آفریده، گیومرث، و آلوده شدن هر کدام شرح داده شده‌است. فصل سوم ستیز ایزدان گوناگون و حامیان آفریدگان فوق با اهریمن و به دنبال آن آفرینش موجودات اورمزدی از پیش نمونه‌های ذکر شده و تکثیر آنها در جهان سخن رفته‌است.
موضوع اصلی بخش دوم، تاریخ دین است. دربارهٔ زندگی زرتشت است که به نظر زرتشتیان در میانهٔ تاریخ جهان ظهور کرده‌است.
بخش سوم، شامل دو فصل دربارهٔ ترکیب آدمی از تن و جان و روان و چگونگی وظایف اندام‌های داخلی بدن است.
بخش چهارم، دربارهٔ حوادث پایان جهان و رستاخیز است که به علت افتادگی نسخه‌ها ناقص مانده‌است.
از گزیده‌های زادسپرم سه نسخه در دست است.
نامه‌های منوچهر
نامه‌های منوچهر در رد بدعت هایی است که برادرش زادسپرم در مورد ساده کردن مراسم تطهیر برشنوم نهاده بود و خشم بسیاری از متعصبان سنت‌گرا را برانگیخته بود. نامهٔ اول منوچهر خطاب به مردم سیرجان کرمان و نامهٔ دوم خطاب به برادرش زادسپَرَم و نامهٔ سوم که باید آن را فتوایی دینی به شمار آورد خطاب به بهدینان زرتشتیان است و تاریخ ۲۵۰ سال یزدگردی برابر با ۸۸۱ میلادی دارد. منوچهر برای اثبات نظر خود علاوه بر استناد به متون دینی به اقوال مفسران اوستا مانند ابرگ، سوشانس، میدیوماه، آذر فرنبغ و آذر بوزید اشاره کرده‌است. در این نامه‌ها تسلط او را نه تنها در دانش دینی بلکه در نجوم نیز می‌بینیم. اهمیت این نامه‌ها در احتوای آنها بر مطالب دینی و اصطلاحات خاص آنهاست و طبعاً از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد.
دادستان دینی
کتاب دادِستان دینی (پهلوی: داتستان دینیگ) از جمله دانشنامه‌های دینی زرتشتی به زبان پارسی میانه است. دادستان دینی که به معنای احکام دینی است یکی از کتابهای بزرگ و معتبر به زبان پهلوی است که در قرن نهم میلادی تألیف شد. همانگونه که از نام این کتاب پیداست مطالب آن دربارهٔ احکام و امور دینی و همجنین روایت‌های پیرامون دین زرتشتی است.
این کتاب شامل پاسخ‌های منوچهر به نود و دو پرسشی است که مهرِخورشید، پسر آذرماه و سایر زرتشتیان از او کرده‌اند. منوچهر برادر زادسپَرَم، پیشوای زرتشتیان کرمان و فارس بوده‌است و در نیمه دوم قرن سوم هجری می‌زیسته‌است. ضمن این پرسش و پاسخها مطالب گوناگونی از قبیل اصول باورهای زرتشتی، اساطیر و رسوم و آیین‌های دینی آمده‌است. این کتاب نثر پیچیده‌ای دارد و از نظر مسائل و دشواری‌هایی که زرتشتیان در سده سوم هجری در برخورد با مسلمانان داشته‌اند، دارای اهمیت است.
روایت‌های پهلوی
روایت‌های پهلوی نام چند اثر نوشته مؤلفان گوناگون به زبان پارسی میانه است که در دوران پس از اسلام نگاشته شده‌اند.
این کتاب‌ها در اواخر سده نهم و اوایل سده دهم میلادی نوشته شده و تألیف آنها بر پایه ترجمه‌های پهلوی از اوستا و دیگر کتابهای موجود به زبان پارسی میانه در آن زمان صورت گرفته‌است.
روایت‌های پهلوی شناخته‌شده و موجود عبارتند از:
۱- روایت همراه دادستان دینیگ
۲- روایت‌های آذرفرنبغ و فرنبغ سروش
۳- روایت بر پایه وندیداد پهلوی
۴- روایت امید اشوهشتان