نا آگاهی و برابر خواندن یزیدیان با دین بهی توسط نا آگاهان
در این بخش از دو مقاله بهره میبریم
* نخست نوشتاری از تارنمای بی بی سی
* و پس از آن دو نوشتاری ارزشمند از فرید شولیزاد
* در پایان این مقاله ها نیز فرتورهایی آماده کرده ایم که نشان از تفاوت های غیر قابل انکاری در این باره هستند.
و همچنین ببینید : سخنی با هم میهنان کرد درباره ی کیش زرتشتی و انتصاب به کردها
این تفکر غلط که برخی یزیدی را برابر یا مشابه دین بهی میدانند فقط از روی نا آگاهی و عدم اطلاع است ، طبیعیست هر کس اگر کمی از یزیدیان بخواند و اطلاع داشته باشد هیچگاه نمی تواند حتی به چنین فکری ، فکر کند ، متن زیر برای آگاهی در همین رابطه آورده شده است .
یزیدیان
یزیدیه به کردی Êzidî (تلفظ: إزدی) به فارسی ایزدی‌ها یا یزیدیان از ادیان باستانی رایج در کردستان است.
زبان ایزدی هاکردی است و اکثر آنان در کردستان عراق (بیشتر در اطراف موصل و مغرب آن در ناحیهٔ سنجار) و قسمت کردنشین ارمنستان و اطراف تفلیس زندگی میکنند. هرچند که در تمام قسمت‌های کردنشین وجود دارند و شمار نسبتاً زیادی نیز در کشورهای اروپایی (به ویژهآلمان) پناهنده شده‌اند. شمار ایزدی‌ها حدود ۱۵۰ هزار نفر ذکر شده‌است.
«مُصحَف رَش» (کتاب سیاه) نام دومین کتاب ایزدی هااست.
مفهوم واژه ایزدی
بنابر روایات واژه ایزدی مشتق از کلمه «ایزد» یا «یزته» است که در پارسی باستان به معنای «دین خدایی» است. اما به‌نظر می‌رسد نام پارینهٔ این کیش و اشاره‌اش به مفهوم «ایزد» در دین زرتشت، صحیح‌تر باشد. ایزدی هااز واژههٔ داسنی برای نامیدن خود استفاده میکنند.
پیشینه
این دین پیش از ورود اسلام در مناطق یاد شده، وجود داشته‌است و تحت تأثیر ادیان زرتشتی و مانوی قرار گرفته‌است و عقاید مهرپرستانه و زرتشتی بر آن تأثیر داشته‌اند. تأثیراتی از دین یهود و فرقهٔ «نسطوری» و عقاید صوفیه (پس از اسلام) نیز در منابع برشمرده شده‌اند. در منابع مربوط به فرقه‌های اسلامی آن را فرقه‌ای از جمله غلاة شیعه دانسته‌اند.
اهل این کیش، به‌وسیلهٔ شیخ عدی بن مسافر اموی که عوام وی را «شیخ عدی» (Şêx Edî) می‌نامند مسلمان شدند. بعضاً گفته شده‌است که ایشان بدلیل تشابه نام یزید با کیش خود او را امام و قدیس خود دانسته و حتی به مقام خدایی رسانیده‌اند.
اولین دانشمندی که توجه محققان را به آنها جلب کرد، احمد تیمور پاشا بود که در کتاب «الیَزیدیه و مَنشاء نحلَتِهِم» به این مساله اشاره می‌کند که :
از این قوم پیش از قرن ششم هجری قمری نامی در تاریخ نیامده بود که این زمان همان زمانی است که شیخ عدی به میان آنها آمده و طریقه‌ٔ «عدویه» را در میان آنها بنیان نهاده‌است. ابوفراس در کتاب خود که به سال ۷۵۲ هجری قمری تالیف شده‌است آنها را به همین نام خوانده‌است.
محقق دیگر، «ابوسعید محمد بن عبدالکریم سمعانی» (درگذشته به سال ۵۶۲ هجری قمری) در کتاب «الانساب» می‌نویسد:
«جماعت بسیاری را در عراق در کوهستان حلوان و نواحی آن دید که ایزدی بودند و در دیه‌های آنجا به صورت مردم زاهد اقامت داشتند و گِلی به نام «حال» می‌خورند. این گل را برای تبرک از مرقد شیخ عدی برمی‌دارند و آن را با نان خمیر میکنند و بصورت قرص درآورده و گاه گاه می‌خورند و آن را «برات» نامند.»
گستره و باورها
ایزدی‌ها جز در عراق، در ترکیه، ایران، سوریه و قفقاز زندگی میکنند و اگرچه آماری رسمی و مشخص در مورد آنان در دست نیست، اما شمار آنان در مجموع این کشورها تا پانصدهزارنفر برآورد میشود که حدود دویست‌هزارنفر از آنان در عراق زندگی می‌کند.
ایزدی ها، قرن‌ها در این سکونت‌گاه‌ها در روستاهای دورافتاده و در انزوا زیسته‌اند و همسایگان مسلمان و مسیحی‌شان آنان را با نام «شیطان‌پرست» می‌شناسند، عنوانی که ایزدی‌ها برای خود نمی‌پسندند.
اما در باور ایزدی ها، شیطان دشمن اصلی بشریت نیست، بلکه مقربترین فرشته خداوند و نخستین آفریده اوست و ملک‌طاووس نام دارد؛ فرشته‌ای که خداوند تنها با این انگیزه به او فرمان داد به آدمسجده کند که او را بسنجد و هنگامی که او از سجده‌کردن سر باز زد، بر تقربش به درگاه الهی افزوده شد و خداوند اداره جهان را به او سپرد. ایزدی‌ها بر این باورند که قدمت کیش آنان به زمان پیدایش بشر باز می‌گردد و یزیدیان از نسل آدم‌اند و نه از نسل حوا. در حالی که در باور ادیان ابراهیمی، ابنای بشر حاصل ازدواج آدم و حوا هستند، یزیدیان خود را حاصل پسری میدانند که از بذری که آدم کشت پدید آمد و سپس با حوریهای وصلت کرد.
به این ترتیب، یزیدیان خود را تافته‌ای جدابافته میدانند که نباید با دیگر اقوام وصلت کنند و دیگر ابنای بشر را به کیش خود بپذیرند.
با تمام این جدایی پیشگی، ایزدی هااز تبار دیگر کردهایی‌اند که در جوارشان زندگی میکنند و زبانی متفاوت با آنان که گویش کرمانجی (کردی شمالی) است ندارند.
با وجود آنکه در باور ایزدی ها، دین آنان پیشینه‌ای به قدمت تاریخ بشر دارد اما مورخان، کیش ایزدی را در شمار دیگر فرقه‌هایی طبقه‌بندی میکنند که پس از اسلام، به نیت احیای سنت‌های پیشینیان و با انگیزه حفظ و بازیافت هویت تاریخی در نقاط مختلف خاورمیانه زاییده شدند و رشد کردند؛ هرچند بنیان‌گذاران‌شان صوفی‌های مسلمان بودند.
ایزدی‌ها تاریخ مذهب خود را به چهارهزارسال‌پیش می‌رسانند اما به گفته پژوهشگران، کیش ایزدی در قرن چهاردهم میلادی در جنوب جلگه بین‌النهرین پدید آمده‌است.
عقاید ایزدی‌ها تلفیقی از مذاهب گوناگون است که در این منطقه رواج داشته‌اند.
برای نمونه، آنها مانند کلیمیان به قربانی و نذورات، مانند مسیحیان به غسل تعمید و مراسم عشای ربانی و مانند مسلمانان به سنت ختنه معتقدند.
ایزدی‌ها همواره جمعی بسته بوده‌اند؛ خود را قومی برگزیده میدانند، بیگانگان را به میان خود راه نمی‌دهند و اعتقادات خود را از دیگران مخفی نگه می‌دارند.
ایزدی‌ها دارای دو کتاب اند:
اول کتاب جلوه که در آن اصول اعتقادی آنها تشریح شده‌است و در کتاب دیگری به نام مصحف رش(کتاب سیاه) مجموعه ادعیه و سرودهای آنها در ستایش بزرگان‌شان ثبت شده‌است.
علویان، کاکه‌ای‌ها (اهل حق) و شیدلی‌ها که همگی در مناطق کردنشین ایران، عراق، ترکیه و سوریه و نواحی هم‌جوارشان زندگی میکنند، از این دسته مذاهب به شمار می‌روند و همگی این وجه مشترک را دارند که از سویی آداب نیایش جمعی‌شان همچون نذر و نیاز و قربان به یکدیگر شباهت دارد و با صوفیان مسلمان مشترک است و دیگر اینکه گرچه پیروانی از میان ترکان و اعراب هم پیدا کرده‌ند، مرکز عمده نشو و نموشان کردستان عراق بوده و فرهنگ و زبان کردی رکن مهمی از آیین آنان را تشکیل می‌دهد.
باور بر این است که نام کیش ایزدی ریشه در واژه فارسی ایزد دارد. عناصری همچون ستایش خورشید و آتش در این آیین نشانه‌هایی از باورهای باستانی ایرانیان، مهرپرستی و دین زرتشت دارد.
اعتقاد به تناسخ و سیر تکاملی روح از طریق زایش‌های پی‌در پی و دمیده‌شدن در کالبدهای پیاپی، یزیدیان را با مسالک شرقی پیوند می‌دهد.
از سوی دیگر، یزیدیان همچون مسلمانان روزانه پنج بار به شیوه خود نماز می‌گزارند، اما قبله‌شان در چهار بار از این نمازهای پنج‌گانه، خورشید است و در نیم‌روز، مقبره شیخ عدی بن مسافر، صوفی عرب قرن ششم هجری که به باور مورخان، بنیان‌گذار کیش ایزدی است.
«یزیدیان» هم مثل بسیاری از پیروان ادیان باستانی اعتقاد دارند که «جهان و هرچه در او هست» از چهار عنصر اصلی یعنی «آب، باد، خاک و آتش» ترکیب یافته‌است.
خداوند به ادعای خود، مشابه باور معمول ادیان سامی، انسان را از آب و خاک آفرید در حالیکه به باور خود خداوندی خدا فرشتگان درگاه ابدیت همه از جنس آتشند؛ و آتش به باور آنها بر گل ﴿ممزوج آب و خاک﴾ ارجحیت دارد. از این رو وقتی خداوند از همه فرشتگان بارگاهش ﴿از جمله ملک مقرب، طاووس﴾ میخواهد که در مقابل ساخته دست او، آدم، تعظیم کنند، ملک طاووس «شیطان» از این دستور نابجای ایزدی سر میپیچد و از همان زمان سر به شورش می‌گذارد، شورشی که تا روز حشر ادامه خواهد داشت و یزیدیان آن را شورشی بر حق و از روی حکمت خداوند میدانند و شیطان را لعن نمی‌کنند و معتقدند که در آخرالزمان او مشمول لطف و بخشش پروردگار خواهد گشت.
پژوهندگان و کلام‌شناسان اسلامی آنها را بدلیل باور به نسخ اسلام در آخرالزمان، جزو غُلات دانسته‌اند.
ایزدی‌ها همچون صوفیان در مراسم خود به ذکر و سماع می‌پردازند و پیروان این کیش، به طبقات پیر و شیخ و مرید تقسیم می‌شوند.
نزدیک‌ترین‌ها به ایزدی ها، چه در باور و اساطیر، همچون اعتقاد به ملائک هفتگانه و تناسخ و سنت‌ها و آیین‌ها، طایفه یارسان‌اند که در عراق «کاکه‌ای» و در ایران «اهل حق» نامیده می‌شوند که بسیاری از ایرانیان آنان را با عنوان «علی‌اللهی» می‌شناسند؛ نامی که همچون «شیطان‌پرست» برای ایزدی ها، مورد پسند خود آنان نیست.
پاره‌ای از پیروان اهل حق نیز در مورد شیطان نگرشی همچون ایزدی هادارند. ایزدی‌ها نیز به اهل حق احساس نزدیکی میکنند و آنان را در جمع خود شرکت می‌دهند با این حال با آنان وصلت نمی‌کنند.
اکثریت اهل حق را نیز همچون یزیدیان، کردها تشکیل می‌دهند، اما در ایران و عراق و قفقاز، این آیین در میان ترکان نیز پیرو دارد.
شیخ عدی
مقبره شیخ عدی در روستای لالش در ۳۶ کیلومتری موصل در شمال عراق، قبله گاه ایزدی هااست و هر ایزدی در صورت استطاعت (توانایی)اش باید در طول عمرش دست‌کم یک‌بار به زیارت این آرامگاه برود.
موسم این «حج»، تابستان است. در کنار قبله گاه یزیدیان، چشمه‌گاه مقدسی قرار دارد که زمزم خوانده میشود. کوهی مقدس است که نامش را عرفات نام نهاده‌اند. پلی نیز هست به نام پل صراط. در موسم زیارت گاوی را هم قربانی میکنند.
برخی او را که نام کامل و کنیه‌اش «شرف‌الدین ابوالفضائل عدی بن مسافر بن اسماعیل بن موسی بن مروان بن حسن بن مروان» است را منسوب به مروان بن حکم میدانند و در امویت او اتفاق نظر دارند. او را مردی صالح و باتقوا دانسته‌اند که در بعلبک سوریه به دنیا آمده‌است و بعدها در کوهستان حکاری در کردستان و موصل سکنی گزیده‌است. در این زمان او به «شیخ عدی حکاری» موسوم می‌گردد. او بین سال ۵۵۵ تا ۵۵۸ هجری قمری در حالی که نزدیک به ۹۰ سال سن داشته‌است از دنیا میرود و وی را در زاویهٔ خود در حکاری دفن میکنند.
بر روی سنگ قبر وی چنین نوشته شده‌است:
بسم الله الرحمن الرحیم خالق السماء و الارض، اخفض هذه المنزل محل الشیخ العدی الحکاری، شیخ یزیدیه.
http://www.bbc.co.uk/persian/worldnews/story/2007/08/070815_mf_yezidis.shtml
پایان نوشتار نخست
——————————————————————————————————————————-
نوشتاری ارزشمند از فرید شولیزاد
آیا کردهای ایزدی، زرتشتی هستند؟
قرنهاست که در سرزمین های شمالی میان رودان،در منطقه ای کوهستانی،سرد و صعب العبور با قله هایی بلند و برف گرفته و دره هایی عمیق و پر آب،مردمانی کُرد زبان با دیانتی خاص،در انزوا و تنهای مطلق روزگار می گذرانند.آنان چنان از تحولات بشری بدور افتاده اند،که در این هزاره ها هیچ مذهب و مرامی موفق نشده است این مردمان بدوی و کوه نشین را در احاطه ی کامل خود در آورد و ایشان هنوز هم قرنهاست که سرگرم به کشاورزی و دامپروری،در سایه ی آیین اسطوره ای نیاکانشان،روزگار می گذرانند…
از اواخر قرن نوزدهم به این سو گمانه های گوناگونی از سوی مستشرقین پیرامون دیانت آنها مطرح شده است.زمانی آنان را مسیحیان نسطوری نامیدند که از شارع کتاب انجیل منحرف شده اند! زمانی گفتند که ایشان صوفیان مسلمانی هستند که از اصالت اسلام بدور افتاده اند! حتی مدتی شایع شد که آنها بازماندگان کشتی نوح هستند!! در چند دهه ی اخیر هم مطرح کرده اند که آیین ایشان شکل تغییر شکل یافته ای از دین سپند زرتشتی است! در اروپا برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و آنها را رسما” زرتشتیانی بدوی مقیم کوهستان های کردستان عراق قلمداد کردند(1).این گمانه ها انگیزه ای شد برای نگارنده تا پیشینه و باورهای آیینی این جماعت را مورد پژوهش و برسی قرار دهد.
منزوی زیستن و دور افتاده بودن زیستگاه پیروان این دیانت سبب شده است که اصولا” آثار پژوهشی که با بی طرفی و بدور از تعصبات فردی،پیرامون آنها به رشته ی تحریر در آمده،بسیار محدود باشد.اساسا” پژوهشگر ایرانی در تحقیق بر روی باورهای ایزدیان با فقر شدید کتاب ومنابع تحقیقی مواجه است،زیرا تعداد آثار بچاپ رسیده پیرامون دین و باورهای ایشان در یک قرن اخیر در ایران به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسد.این فقر پژوهشی خود مزید بر علت شده و سختی کار تحقیق را برای پژوهشگر دو چندان می کند…
اما این ایزدیان که برخی از مستشرقین آنان را یزیدیان و گروهی دیگر ایشان را شیطان پرستان نامیده اند،اصولا” چه کسانی هستند؟؟
دکتر محمد التونجی،اشراق شناس و استاد برجسته ی الهیات دانشگاه «حلب» که تحقیقات مبسوطی بر روی این جماعت انجام داده در توصیف ایشان می نویسد:
«اغلب آنها[و نه همگی] کُرد بوده و هسته ی مرکزی تجمع ایشان در منطقه ی کوهستانی سنجار،در شمال کردستان عراق است.آنان قومی خوش قلب،راستگو،امانت دار،غیرتمند،کشاورز و البته بسیار کم فرهنگ هستند.آنها آمیزه ای شگفت انگیز از نژادها و اعتقادات بوده و به کسانی که از لحاظ عقیدتی آنان را آزار ندهند،آزاری نمی رسانند.آنان سوارانی شجاع و جنگ آورانی دلیر می باشند که پایبند به اعتقادات خویش هستند.آنها پناه جستن به کوهها و گوشه گیری در روستاهای دور دست و شادی ودست افشانی را دوست دارند.دلیل سرخوشی آنها فراوانی اعیاد و جشنهای آنان از یک سو و رغبت آنان در مشارکت با اعیاد دیگر مذاهب از سوی دیگر است.
یزیدیان پس از لؤلؤ امیر موصل و همچنین سلاطین عثمانی بویژه عبدالحمید دوم،دشمن خاص دیگر نداشته اند.از دیرباز دوستی نزدیکی میان ایشان و مسیحیان خصوصا” ارامنه وجود دارد تا آنجا که در دوره ای از تاریخ نزدیک بوده مسیحی شوند و علت آن فشارهای فزاینده سلاطین عثمانی بر آنان بوده است،فشارهایی که گاها” به مرحله ای از وحشی گری می رسید،به همین جهت به اقلیت دیگری که در منطقه با عثمانی ها در مخالفت و پیکار بود،یعنی ارامنه پناه می بردند.آنان در جنگ جهانی اول با کمک به انگلیسی ها در عراق جهت بیرو راندن عثمانی نقش بزرگ و حساسی را ایفا کردند.(2)
اما اطلاق واژه ی ایزدیان یا یزیدیان به ایشان از چه سبب است؟
در این باره باید گفت که پیروان این دیانت خود را «ایزی» یا «ایزدی» می نامند به معنی فردی که پیرو ایزدیاتی یا آیین ایزد است،با این تفاوت که ایشان واژه ی مقدس ایزد را نه در مفهوم زرتشتی که ما می شناسیم،یعنی وجود ستودنی و اشو که آفریده ی نیک اهورامزدا است،بلکه در مفهومی منحصر بفرد بکار می برند و مقصود آنها «ملک طاووس» است.به زبان ساده تر ایشان واژه ی مقدس ایزد را که در دین زرتشتی برای پدیده های ستودنی و اهورایی و پاک بکار می رود،معکوس کرده و برای موکل شر و عامل شرارت در جهان که مورد تقدیس ایشان می باشد،یعنی ملک طاووس بکار می برند.
بسیاری از محققین مسلمان در کشورهای عربی و البته گروهی از مستشرقین غربی، در آثار خویش ایشان را با عنوان های «یزیدیان»،«یزیدیه» و یا «شیطان پرستان» معرفی کرده اند و سبب اطلاق این واژه را علت های گوناگون می دانند.
بطور مثال شهرستانی در کتاب ملل و نحل،آنها را منتسب به یکی از خوارج نهروان بنام «یزید بن أنَیسه خارجی» می دارد.برخی از محققین واژه ی یزیدیه را منتسب به یزیدبن معاویه می دانند،حتی مورخینی چون «احمد تیمور پاشا» در این باره داستان پردازی بسیاری می کند که لبریز از خرافه بافی است.آنچه مشهود است عقلای این قوم در دهه های اخیر کوشیده اند که از این خطاهای تاریخی و داستان های خرافی که این طایفه ی کُرد را منسوب به یزیدبن معاویه می دارد،دوری جویند.
از نگاه نگارنده اگر ایزدیان منتسب به یزیدبن معاویه بودند و نعت و سنای وی را می گفتند ،مسلما” نمی توانستند سالیان دراز با طایفه ای از ترکان شیعه مشهور به(شبک ها) در صلح و آرامش و دوستی در کنار هم زندگی کنند.چه شیعیان محب حسین پسر علی هستند و یزیدبن معاویه کشنده ی او و منفور در نزد شیعیان.دکتر محمد التونجی می نویسد:«شبک ها ترک هایی از شیعیان علی هستند،که در کنار یزیدی ها سکونت دارند و زیارت گاه های آنان را زیارت می کنند و در گردهمایی های آنان شرکت می نمایند.»(3)
واژه ی یزیدیه یک بار در یکی از دو کتاب دیانت ایزدیان[=مصحف رش] بند14 ذکر شده:«از او ملتی بر روی زمین پدید آید که ملت عزرائیل نامیده شود؛یعنی ملت ملک طاووس؛که همین ملت یزیدیه است.»
به هر روی چون پیروان این دیانت و رهبران مذهبی آنان خود را ایزدی می نامند،این قلم نیز به پیروی از نظر ایشان در این نوشتار پژوهشی واژه های ایزدی و ایزدیان را مورد استفاده قرار می دهم.
«دکتر عبدالرزاق حسنی» که تحقیقات مبسوطی بر روی باورهای این جماعت انجام داده است،بر این باور می باشد که تا پیش از ظهور اسلام،این مردم کوه نشین،شمه هایی از زرتشتیگری و مسحیت را در خود داشته اند اما بواسطه ی دور افتادن ایشان از منابع و مظاهر فرهنگ و تمدن و منزوی زیستن در کوه ها،هیچگاه چنان که باید و شاید تحت تأثیر کامل و مستقیم این دو دین آسمانی قرار نگرفتند.این روند پس از ظهور اسلام نیز ادامه داشت تا آنکه فردی صوفی بنام «شیخ عُدی بن مسافر» قدم به جامعه ی آنان گذاشت.این حضور سبب تقویت شدید گرایشات صوفی گرایانه در نزد آنها شد،آنچنان که برخی از مورخین آنها را فرقه ای از صوفیان عدویه(منسوب به شیخ عدی بن مسافر) نامیدند.اما این شیخ عُدی بن مسافر کیست که ایزدیان را منسوب به او می دارند؟؟
با تکیه بر مستندات خود ایزدیان: شیخ عُدی بن مسافر در سال 467 هجری قمری مطابق با 1074 میلادی در روستای «بیت فار»[نام فعلی آن خربة قنافار است] واقع در 37مایلی جنوب «بعلبک» در لبنان بدنیا آمد.پدرش مسافر بن اسماعیل؛مسلمانی معتقد بود.عُدی بن مسافر پس از گذراندن دوران کودکی،جهت کسب علوم از روستای خویش در لبنان رهسپار بغداد شد.در آنجا بود که با «عبدالقادر گیلانی»[=مؤسس طریقت تصوف قادریه] دوستی صمیمی یافت،شیخ عُدی از همان اَوان جوانی به ریاضت کشیدن و زهد،رغبتی بسیار داشت و چون دل و جانش هوای گوشه نشینی و عُزلت داشت،رو بسوی سرزمینی گذاشت که قرون نخستین میلادی بسیاری از راهبان مسیحی در آن منطقه گوشه نشینی اختیار کرده بودند و این مسیر بود که او را به روستای «لالش» در قلب این منطقه ی کوهستانی رساند.
مستشرقین متفق القول بر این سخن توافق دارند که وی در آغاز ورود به منطقه ی لالش در غاری مسکن گزید و از میوه هایی که در منطقه یافت می شد،تغذیه می نمود و پیراهن خود را از پنبه ای که در مزرعه ی خود به عمل می آورد، می بافت.این سبک زندگی که شیخ عدی پیشه کرده بود بی شباهت به آداب زندگی دیرهای نسطوری پیرامونش نبود.بتدریج مردم بومی منطقه ی لالش که به کشاورزی و دامپروری روزگار می گذراندند،گرداگردش جمع شدند و زُهد او حدیث عام و خاص گردید و تا هنگام درگذشتش در سال 557 هجری قمری[و یا شاید555یا558] به کار وعظ و نصیحت مردم ادامه داد! و پس از مرگ همان جا در لالش در همان مکانی که گوشه نشینی اختیار کرده بود،بخاک سپرده شد.دانشنامه بریتانیکا[britannica] می نویسد که مزار شیخ عدی در روستای لالش،که خانقاه او نیز بوده قبلا” دیر راهبان نسطوری بوده که شیخ عدی بن مسافر در آن ساکن گردیده،بیشتر منابع کلیسای نسطوریان موافق این سخن است…
کرامات بسیاری از سوی ایزدیان به شیخ عُدی نسبت داده می شود،تا آنجا که برخی از آنها به غلوگویی و اسطوره بافی رسیده است.مستشرق غربی«جان گست» که تحقیقات جامعی بر روی ایزدیان انجام داده است،می نویسد:پس از مرگ شیخ عدی جایگاه او در نزد یزیدیان چنان بالا رفت که در اپتدا او را یک پیامبر تصور می کردند و می گفتند که او از لاهوت است.پس از مدتی مدعی شدند که او وزیر خداست و اینکه امور زمین و آسمان با تدبیر او انجام می شود و حتی گزافه گویی کرده و می گویند:حکم آسمان در دست خدا و حکم زمین در دست شیخ عدی است،او شریکی عزیز در نزد خداست که خواسته ی او رد نمی شود،بلکه او روح مقدس و پاک کننده ی جان هاست. اوست که بر انبیاء فرود می آید و حقایق دین و آموزه های دینی را بر آنان وحی می کند!!!(4)
بطور کلی دیدگاه فعلی توده ی ایزدیان را می توان در سه دسته تقسیم بندی کرد:
_گروهی که شیخ عدی را خود خدا می پندارند.[لغزشهایی که در برخی شاخه های مسیحیت در باب توصیف عیسی مسیح نیز دیده می شود]
_گروهی که می گویند او شریک خدا در الوهیت است و حکم آسمان در دست خدا و حکم زمین در دست شیخ عدی است.
_گروهی که اکثریت جامعه ی ایزدی را تشکیل می دهند و می گویند که شیخ عدی نه خدا بود و نه شریک خدا،اما در نزد خدا چنان عزیز است که خواست او به هیچ روی رد نمی شود.
جان گست در جایی دیگر از کتاب خود می نویسد:«در میان یزیدیان افسانه ای به این شرح رایج است،آنان معتقد اند شیخ عدی در سن پانزده سالگی به دنبال سرنوشت خود از روستای بیت فار مهاجرت کرد و بعد از گذشت پنج سال در شبی از شبها در زیر سایه ی مهتاب هنگامی که سوار اسب خود بوده به گوری قدیمی و مخروبه می رسد و در برابر آن متوقف می شود،در این هنگام شبحی از دل زمین بیرون می آید و جلوی او می ایستد که به اندازه ی دو شتر بوده و طول دستهایش به هشت پا می رسید و سری همچون گاومیش و پشمی بلند و خشن و چشمانی بزرگ و گرد همچون گاو نر که به رنگ سبز می درخشید و پوستی سیاه و تیره داشته و…
در این هنگام قبر به اشاره ی آن شبح چنان بزرگ می شود که به ابرها رسیده و شکل مناره به خود گرفته و شروع به لرزیدن می نماید.شیخ عدی درحالی که از ترس آنچه که می دید می لرزید،پایش به آفتابه آبی که نزدیکش بود می خورد! سپس شبه به جوان زیبا رویی که دمی سبز رنگ چون طاووس داشته تغییر شکل می دهد و به او می گوید: نترس،فقط این مناره خواهد ریخت و همه ی جهان را ویران خواهد کرد،ولی تو و کسانی که به تو گوش فرا دهند،آزاری نخواهند دید و شما بر ویرانه ها حکومت خواهید کرد.من ملک طاووس هستم و تو را برگزیدم تا دیانتم را در جهان اعلام کنی…»(5)
دکتر محمد التونجی نظر جالب تری در این مورد دارد،وی می نویسد:«بر اساس برخی شواهد تاریخی صرفا” شیخ عدی بن مسافر را نمی توان مؤسس این دیانت قلمداد کرد. بلکه وجود او را می توان نقطه ی عطفی در به معرصه ی ظهور رسیدن این دیانت در منطقه قلمداد نمود.همان طور که ما برخی سخنان یزیدیان را که می گویند مستقیما” از نسل آدم ابوالبشر و بدون حضور حوا هستند،نیز نمی توانیم بپذیریم.
فقط کافی بود که در میان مردمان منزوی که در قلل کوه ها و مناطق دور دست از مراکز تمدن زندگی می کردند،زاهد عابد و یا صوفی صاحب طریقتی وارد شود،بی درنگ آنان بسوی او جذب شده،گرداگرد او را می گرفتند و نصایح و موعضه های او را با گوش جان می شنیدند و آن را به اصول و باورهایی که داشتند می افزودند.طایفه ی یزیدیه نیز چنین شرایطی داشته اند.آنان در طول تاریخ آنچه را که در مذاهب مسیحیت،اسلام،زرتشتی و یهود مناسب طبع و حال و هوای خود یافتند،به آیین بومی خویش افزودند و سپس آنها را با تعاریف غلوگونه و ساده لوحانه ی خویش از طریق صوفیانه ی شیخ عدی،در آمیختند که محصول آن دیانتی شد منحصر بفرد که ساختاری صوفیانه دارد و متکی بر باور عجیب (تقدس شر) است.از این روست که مؤسس مشخصی را برای این دیانت نمی توان در تاریخ در نظر گرفت…»(6)
چنان که از تاریخ این جماعت مشهود است،پس از درگذشت شیخ عدی بن مسافر،شیخ حسن بن ابوالبرکات ملقب به «تاج العارفین» جانشین وی شد.این شیخ حسن مؤلف یکی از دو کتاب مقدس دیانت ایزدان مشهور به (مصحف رَش) است.در دوره ی او بود که بدرالدین لؤلؤ حاکم موصل از ترس آنکه وی کردهای منطقه را بر علیه او بشوراند،او را گرفته و در بند کرد و سپس دستور داد او را با تسمه ی سیمین خفه کنند.
احمد تیمور پاشا که پژوهشهایی در باب تاریخ جماعت ایزدیان انجام داده است،بر این باور است که این طایفه در دوره ای از تاریخ یک دیانت منزوی بوده اند که بصورت طریقه ی صوفیه در آمده و سپس بتدریج تبدیل به گروهی شورشی شده اند! و اگر با مخالفت شدید سلاطین وقت عثمانی مواجه نمی شدند،منشاء پیدایش حکومت جدیدی متکی بر دیانتشان می شدند.
دکتر محمد التونجی می نویسد:«هنوز هم در میان طوایف یزیدی،کسانی هستند که معتقد اند شیخ حسن بن ابوالبرکات کشته نشده است و روزی باز خواهد گشت و به این امید مال نذری و زکات انباشته می کنند و منتظر بازگشت او هستند.امروزه قبیله ای که اصل و نسب آنها به شیخ حسن(تاج العارفین) می رسد،متولی اداره ی جامعه ی یزیدیان هستند و حفاظت از اصول دیانت یزیدیه و آموزش قوال ها(قاریان مذهبی) را برعهده دارند.»(7)
آرامگاه شیخ عدی بن مسافر و برخی مریدانش در خانقاه وی واقع در روستای لالش برای ایزدیان حکم قبله را پیدا کرده است و ایزدیان در موسمی خاص جملگی به زیارت آن می روند،گرد آن طواف می کنند و با آب چاه مجاور آن غسل می کنند و هر شب سرتاسر آن بقعه را با چراغ های روغن سوز روشن نگه می دارند.بر اساس شریعت ایزدیاتی بر ایزدی واجب است که به هر جایی که می رود یک مشت از خاک تربت شیخ عُدی را همراه داشته باشد.تا پیش از این عادت بر این داشتند که این خاک تربت را خمیر کرده و بصورت قرصهای کوچکی در آورده،گاه گاه تناول کنند و آن را سبب شفا و تبرک می دانستند و آن برائت(برات) می نامیدند که البته این رسم در دهه های اخیر در میان ایشان کمرنگ تر گشته است.
«جهان بینی در دیانت ایزدی»
یک پژوهشگر دین شناس همان گونه که برای بطور مثال دستیابی به حقیقت جهان بینی زرتشتی،باید به سرودهای مینوی گاهان مراجعه کند و مفاهیم آن را بطور عمیق مورد برسی قرار دهد یا برای شناخت هسته ی اصلی مسیحیت به انجیل و برای شناخت محوریت فکری اسلام به قرآن مراجعه کند،برای شناخت آرای حقیقی دیانت ایزدی باید به 2 کتاب دیانت ایشان یعنی «جلوه» و «مصحف رش» رجوع نماید.
کتاب جلوه دارای پنج فصل مشتمل بر 490 واژه است.ایزدیان این کتاب را منسوب به شیخ عُدی می کنند.در این کتاب ملک طاووس به پیروان دیانت ایزدی نصایحی می کند و سفارش می کند که او را گرامی بدارند واحترام کنند،شریعت او را پاس داشته و بدان عمل کنند.کتاب مصحف رَش،دیگر کتاب مقدس ایزدیان است.واژه ی «رَش» در زبان کردی جنوب به معنی سیاه،و مصحف رَش بمعنی کتاب سیاه یا نوشتار سیاه است.مضمون آن با کتاب جلوه تفاوت بسیار دارد.در این کتاب سخن از خلق آسمان و زمین و آنچه در اوست رفته است.آفرینش آدم و حوا،کیفیت بیرون آمدن آنها از بهشت،آفرینش فرشتگان و عرش، چگونگی فرستادن شیخ عُدی بن مسافر به روستای لالش در شمال عراق،نزول ملک طاووس بر زمین و پدید آوردن فرقه ی یزیدیه،مقاوت یهود و نصاری و مسلمانان و زرتشتیان در برابر او[=ملک طاووس] و اینکه پیروان این دیانت ها مخالف اویند و او را لعنت می کنند …کتاب مصحف رش،چیزی کمتر از 750 واژه دارد و برعکس کتاب جلوه،فاقد فصل بندی است.هر دو کتاب دیانت ایزدی به زبان کردی جنوب و با خطی منحصر بفرد نوشته شده اند.خط آنان شباهت های بسیاری با خط لاتین و برخی حروف خط پهلوی دارد.
اگر پژوهشگری آشنایی نسبی با نسک مقدس ادیان زرتشتی،اسلام،مسیحیت و یهود داشته باشد و سپس به مطالعه بر روی متون دیانت ایزدی مشغول شود،در نهایت شگفتی مشاهده خواهد کرد که از هرکدام از نسک این دین ها ردپایی،در کتاب ها،باورها و آداب ایزدی وجود دارد.یکی از چیزهایی که در نخستین قدم نظر پژوهشگر را بخود جلب خواهد کرد،آشفتگی بسیار گسترده ای است که در مفاهیم این دو کتاب ایزدیان مشاهده می شود،بطوری که در بیشتر قسمت های این دو کتاب به زحمت می توان دو بند پیوسته با مفهومی مشترک را یافت،گاها” احساس می کنید که این دو کتاب دستچینی ناشیانه از باورها و عقاید مذاهب گوناگون هستند که رنگ و لعاب مورد علاقه ایزدیان به آنها بخشیده شده و البته در نهایت بی سلیقگی و بصورت در هم و برهم رونوشت شده اند و مقصود نویسنده بر آن بوده که اسما” کتابی مذهبی فراهم کرده باشد.
در این دو کتاب از اسامی خاص و اصتلاحات کتب مقدس ادیان آسمانی،در مفاهیمی غیر از آنچه عرف و مرسوم است،بهره برده می شود.بطور مثال واژه ی «عزرائیل» که در اسلام مقصود از آن ملک الموت است،برای نامیدن ملک طاووس بکار برده می شود یا واژه ی ایزد که همین شرایط را دارد.محوریت و اساس دیانت ایزدی حول وجودی متافیزیکی بنام ملک طاووس دور می زند.اما این ملک طاووس کیست که ایزدیان تا این درجه وی را تقدیس می کنند؟؟
بر اساس آنچه از کتب ایشان استنباط می شود،اساس جهان بینی ایزدیان بر این اساس است که برای مهر و محبت و کرم خداوندی نسبت به خلایق حد و حدودی نمی توان قائل شد و او [=خداوند] هیچگاه نسبت به مخلوقات کار شری انجام نمی دهد،زیرا او بطور مطلق صالح و نیکوکار است.اما این شیطان است که شر و پلیدی پدید می آورد و جهان را بسوی آن راهنمایی می کند،پس حکمت و عقل اقثضاء می کند،کسی که خواهان سعادت است،پرستش خدای را کنار نهد و همراهی شیطان(ملک طاووس) را بطلبد.(8)
بنا بر باور ایشان،خداوند جهان در مسئله ی سجده ی ملائکه در برابر پیکره ی آدم،به دنبال امتحان فرشتگان بود و همه ی فرشتگان با سجده در برابر غیر خدا،مشرک شدند و این تنها ملک طاووس بود که با نافرمانی از این دستور شرک به خدا را نپذیرفت.
واژه هایی چون«عزازیل» و «عزرائیل» و «ملک طاووس» و «کاروبیم» که در نسک دینی ایزدیان بکار می رود،همگی القاب شیطان یا موکل شر در جهان است که مورد استعمال ایزدیان قرار می گیرد.به باور ایشان ملک طاووس بعد از خداوند،روزی دهنده و کنترل کننده ی جهان است،در دست راست او خیر و در دست چپ او شر است.خیر را به هرکه بخواهد می دهد و از هرکه بخواهد پس می گیرد و شر را بر هرکه بخواهد نازل می کند و از هرکه بخواهد برطرف می سازد…از سبب همین باور جاهلانه است که ایزدیان بجای خداوند،بشدت در پی کسب رضای شیطان هستند و خشنودی او را می طلبند و برایش در روزی معین،اعیاد مشخص می گیرند! و می گویند:«ما بجز خدای عالمیان،ملک طاووس را بدان جهت گرامی می داریم،که او مصدر و منبع تمام پلیدی ها و نحسی هاست،ما اگر توجه او را به خود جلب نکیم،از انتقام او خلاصی نیابیم و اگر او را راضی و خشنود سازیم، سعادت ابدی دنیا و آخرت را بدست آورده ایم،زیرا در دنیا از شر و انتقام او در امانیم و در آخر الزمان نیز ملک طاووس با خدا به مصالحه می رسد و خدا او را به «علیین» خواهد برد ،سپس ملک طاووس تمامی مخلوقات و پیروان تمامی ادیان را به واسطه ی آنکه با شر و بدی مبارزه کرده و او [=شیطان] را لعنت کرده اند،هلاک و نابود می کند و تنها طایفه ی ایزدیان که به وی وفادار و پیرو او بوده اند باقی خواهد گذارد و دیانت آنها بوسیله ی ملک طاووس در همه جا منتشر خواهد شد…!!
[پرسش نگارنده این است که ایزدیان پس از نابودی تمامی مخلوقات و انسان های غیر ایزدی بوسیله ی ملک طاووس،دیانت خویش برای چه کسی می خواهند عرضه کنند؟؟ و در حالی که ملک طاووس دنیا را نابود کرده است،دیانت خویش را در کجا می خواهند بگسترانند؟؟]
این عاقبت خوش ملک طاووس یا موکل شر،با جمیع عقاید ادیان توحیدی پیرامون مسئله ی شر تفاوت دارد و سبب شده تا بیشتر محققان بپذیرند که ایشان شیطان را می پرستند.«اسماعیل بیک چول»،از رهبران بزرگ این جماعت در اوئل قرن بیستم میلادی، به رفع و رجوع این گمراهی بزرگ در نزد این جامعت پرداخته،می نویسد:«در حقیقت باید گفت تقدس چیزی است و عبادت چیز دیگر،ما ایزدیان خدای واحد را می پرستیم اما از ترس صدمه دیدن و رسیدن شر،با این تفکر که لابد ملک طاووس روزی با خدا مصالحه خواهد کرد،رضای او را نیز می طلبیم و از او راهنمائی می جوییم.»(9)
این باور در نوع خود،در میان ادیان زنده ی جهان امری منحصر بفرد است!! در فصل1بند3 کتاب جلوه می خوانیم:«من[=ملک طاووس] در تمامی حوادثی که خارجیان(غیر ایزدی ها) آن حوادث را شر می دانند،شرکت دارم.زیرا که اعمال مردم مطابق میل و مرام آنها نیست.»
جالب آنکه این ملک طاووس بسیار نژادپرست و قومیت گراست،چنان که در بند3فصل2 کتاب جلوه می خوانیم:«آمیزش[=اختلاط نژادی] آفریده با آفریده را نمی پسندم…» سیمای تهاجمی و سرکوب گر این ملک طاووس در بخشهایی از کتاب جلوه نمودی کامل پیدا می کند.در فصل1 بندهای6،7 کتاب جلوه می خوانیم:«کسی که در برابر من مقاومت کند،پشیمان و عاجز گردد. _ هیچ یک از خدایان دخالتی در کار من ندارند و نمی توانند مرا را از هدفم باز دارند.حال این هدف هرچه کی می خواهد باشد.»
و نیز در کتاب جلوه،فصل2 بندهای7،8،9 می خوانیم:«در درازای زمان خلق را می رنجانم، هیچ کس مانع من نخواهد شد _ کسی حق ندارد در کار من دخالت کند. _ رنج و ناخوشی را برای کسانی که بر من کینه می ورزند [لعنت می فرستند] ، می فرستم.»
باز در بند2 از فصل3 کتاب جلوه می آید:«کسانی را که با تعالیم من مخالفت کنند و از مذهب من بیرونند،قصاص می کنم.» در بند1فصل4 جلوه می گوید:«حقوق خود را به هیچ یک از خدایان نمی دهم.»
در بند24 کتاب مصحف رش می خوانیم:«…جایز نیست واژه ی شیطان را به زبان آوریم،زیرا که نام خدای ماست.جایز نیست که هر اسمی را که مشابه آن است،مثل قیطان ،شط و شر را بر زبان آوریم و نیز جایز نیست که لفظ ملعون،لعنت،نعل و مشابه آن را بر زبان آوریم.» [از نگاه ایشان این واژه ها تداعی کننده ی لعنت بر شیطان است]
دکتر محمد التونجی می نویسد:«آنها می دانند که ملک طاووس،خدای بدی و ملک شر است،که کار نیک را می شناسد اما آن را انجام نمی دهد.او همانند حاکم جلاد و خونخواری است که مردم بیچاره و ساده دل برای دوری از شر او،مجبور به مراعات و مماشات با او هستند.به همین علت آنان بسبب ترس از شیطان و شر و پلیدی او،با وی مداهنه[فریب کاری،دو رویی] می کنند.چون شیخ عدی بن مسافر به آنان آموخته بود که دشنام و نفرین حرام است،پس با گذشت سالها این دو را بهم ربط دادند و با وجود عقاید محلی و بدویشان،به مرحله ی ترس از شیطان و در نتیجه تقدیس او،نه عبادت او،رسیدند.تا بلکه بتوانند از شر و پلیدی او که در سرنوشت آنها مؤثر است،در امان باشند.»(10)
ایزدیان مقصود خویش از شمایل ملک طاووس[شیطان] را بصورت تصاویر نقاشی شده از پرنده ی طاووس یا مجسمه های فلزی طاووس بیان می کنند.در فصل پنجم کتاب جلوه بند1 از قول ملک طاووس نقل می شود:«شخص من و صورت من[=سنجق] را گرامی بدارید.»
از این روست که در همه ی عبادت گاه های ایزدیان شمایل طاووس و یا مجسمه های برنزی طاووس و سنجق که بر دیوارها یا پیشخوان ها نسب گردیده،مشاهده می شود و ایشان برای تکریم این سیمای الهامی ملک طاووس در ظرف هایی متعدد فیتیله ی روغن سوز می افروزند و بر آن موادی خوش بو می افزایند.
اما مفهوم «سنجق» در نزد ایشان چیست؟سنجق در اصل واژه ای ترکی است،به معنی پرچم،ولی مراد ایزدیان از این واژه مجسمه ی فلزی طاووسی است که بر روی ستونی فلزی،شبیه به یک شمعدان نسب شده باشد.جان گست نقل می کند که در یکی از مراسم ایزدیان سنجق برنزی بزرگی از شمایل ملک طاووس را در نزد ایشان دیده است که وزنی بالغ بر 700پوند[=معادل 317 کیلوگرم] داشته و ایزدیان آن را «طاووس منصور» خطاب می کردند.(11)
دکتر عبدالرزاق حسنی در شرح چندین بار مشاهدات خویش از منطقه ی لالش و آرامگاه شیخ عدی بن مسافر،ذکر می کند که اتاقی را مشاهده کرده که اجازه ی ورود به آن را، به وی نداده اند و به او گفته اند که شمایل و سنجق های ملک طاووس در آنجا نگهداری می شود،و آن اتاق را «گنج رُکن» می نامیدند.در زمان عید جماعیه و برخی موسم خاص سنجق ها و طاووس ها را از آنجا بیرون آورده،در روستاها و محلات ایزدی نشین می گردانند.
اگر مطالب کتاب های دینی ایشان(جلوه،مصحف رش) را خواسته باشیم بر اساس قیاس با کتب سایر ادیان[منبع اخذ ایشان] طبقه بندی کنیم،خواهیم دید که مباحث آفرینش در دیانت ایزدی،برداشتی است تام از باب آفرینش در تورات،تنها با دو تفاوت،در کتب ایشان بجای میوه ی ممنوعه،آدم به اشارت شیطان گندم را می خورد.و دوم آنکه حوا پس از ترد شدن آدم از بهشت خلق می شود.ایزدیان در باب آداب مذهبی خویش،سنت ختنه ی اولاد ذکور و غذاهای ویژه ی اعیادشان را نیز از یهودیان،شعائری نظیر حج[حج از نظر ایشان سالی یک بار زیارت آرامگاه شیخ عدی است]،زکات،صدقه و گرایشات صوفیانه را بواسطه ی شیخ عدی از اسلام،اعمالی چون غسل تعمید،روزه و نان تبرک شده را از مسیحیان وام گرفته اند.
اسماعیل بیک چول[از شیوخ بزرگ ایزدیان]،می نویسد:«آنان روزه،نصحت و غسل تعمید را از مسیحیان نسطوری آموخته اند.»ایزدیان غسل تعمید خویش را در رودخانه «شمس» در لالش انجام می دهند،حتی کفن های خود را در این رودخانه می شویند،زیرا این عمل را سبب جلوگیری از تناسخ روحشان پس از مرگ در بدن حیوانات می دانند.ایزدیان کودکان خود را بمانند مسیحیان پس از تولد غسل تعمید می دهند،این کار بوسیله ی شیوخ ایزدی و با آب چاهی که در مجاورت آرامگاه شیخ عدی قرار دارد انجام می شود. ایشان بر این باور اند که با این کار کودک از کثافات جسمی و روحی ناشی از زایمان پاک شده و برای آغاز زندگی جدید آماده می شود.
از عادات خاص آنها پرهیز از پوشیدن لباسهایی به رنگ آبی و سرمه ای است.علت آن را هم مشابهت کلمه ی آبی و سرمه ای در زبان کردی،با واژه ی شیطان می دانند.تن پوش بیشتر ایشان پشمین و زبر است.شیوخ آنها بطور خاص جامه ی سرتاپا سیاه برتن می کنند.زبان رایج میان آنان کردی است و تقریبا” دیانت خود را مخصوص کردها می دانند.ایزدیان به مظاهر طبیعت مانند رعد و برق،ابر،آتش،خورشید،ماه و ستارگان احترام می گذارند و نان و سوی چراغ در نزد ایشان حرمتی خاص دارد،که البته اینها ریشه در باورهای کهن نیاکان آریایی ایشان دارد.
این قلم پس از مطالعه ی دقیق دو کتاب«جلوه» و «مصحف رش» تنها در دو بخش کوچک از کتاب مصحف رش،ردپایی از باورهای دیانت زرتشتی را مشاهده کردم.نخست در بند17 کتاب مصحف رش،آنجا که می گوید:«سپس خاک و هوا و آتش و آب را آفرید و با نیروی خود آنها را مبدل به روح کرد…»
در این بند از کتاب مصحف رش،مبحث چهار آخشیج مشاهده می شود.دیگری در بند32 از کتاب مصحف رش،که به روشنی برداشتی است البته تحریف شده از آموزه های اشراقی عرفان زرتشتی:«آنگاه از ذات و نور خود شش خدای آفرید.خلقت آنان آنگونه بود که گویی آدمی از چراغی،چراغ دیگر افروزد.»در این بند به روشنی فیضان انوار طولیه [=امشاسپندان] از ذات نورالانوار،بیان می شود و دقیقا” همان تصویر و کیفیتی است که مغان فرزانه در حکمت اشراق از پدید آمدن امشاسپندان بیان می کنند،یعنی پیدایش نور اقرب یا وهومن و بعد فیضان مابقی امشاسپندان به مانند روشن کردن شعله ی شمعی از شمع دیگر بصورت پلکانی در قوص حرکت نور…
اما مشاهده این بند برای نگارنده سبب شگفتی است،در هیچ یک از بندهای دیگر این کتاب[مصحف رش] و البته کتاب جلوه،سخن مشابهی مشاهده نمی شود.حتی بندهای پیش و پس،بند32 کتاب مصحف رش،هیچ شباهتی از نظر مفهومی به این بند ندارند و چیز دیگری را بیان می کنند که از نگاه نگارنده بسیار بی معنی بنظر می رسد و البته تعجب بر انگیز است…بی شک کسی که فیضان انوار طولیه از نورالانوار را در بندی از کتاب ایشان مشاهده می کند،انتظار دارد که دست کم مبحث ذات بنیادین نور[اصل نهایی وجود] را در قبل از این بند، و مبحث انوار عرضیه[=ایزدان] را در بعد از این بند مشاهده کند،اما گویی نویسنده ی کتاب مصحف رَش فراموش کرده است که آن مطالب را نیز رو نویسی کند…
ادعاهای برخی محافل اروپایی وابسته به این جماعت در این چند دهه ی اخیر،مبنی بر زرتشتی بودن جماعت ایزدی،به همان اندازه سست است که ادعای سابقشان در اوائل قرن بیستم مبنی بر یهودی[بنی اسرائیلی] بودنشان سست و بی ریشه بود،بطوری که حتی آژانس یهود نیز پس از مدت کوتاهی به پوچ بودن این مدعا پی برد و ادعای آنان را قویا” تکذیب کرد.
اصولا” شواهد محکم موجود در کتب دینی خود ایزدیان،دلالت بر کشمکش و پیکار ایشان با زرتشتیان،یهودیان و سپس مسیحیان و مسلمانان دارد.در بند 25از کتاب مصحف رش می خوانیم:«قبل از آمدن عیسی[مسیح] به این دنیا،دیانت ما بت پرستی نامیده می شد،یهود و نصاری و مسلمانان و نیز عجم ها[اشاره به پارسیان] به دشمنی علیه دیانت ما برخاستند.» نویسنده ی این بند به روشنی وابستگی دیانت خود را به ادیان یهودی، مسیحی،اسلام،دین پارسیان(=زرتشتی) انکار می کند و معترف به داشتن مظاهر بت پرستی در دیانت خویش می شود که البته می تواند ریشه در مجسمه های طاووس و سنجق ها در نزد ایشان داشته باشد.نکته ی مهم این است که چه کسانی در حالی که هنوز مسحیت و اسلام ظهور نکرده و می دانیم که دین یهودی نیز جنبه ی ارشاد عمومی نداشته و در انحصار بنی اسرائیل و نژادی بوده،ایزدیان را بت پرست و شاید هم دیو پرست می نامیده؟و بر علیه آنها بپا خواسته است؟
تنها دین توحیدی حاضر در آن دوران تاریخی که جنبه ی صدور جهانی داشته است،دین زرتشتی است.این گمانه ها را اگر در کنار حوادثی چون مبارزات خشایار شا هخامنشی با دیو پرستی و خرافه پرستی،[شرح آنها در کتیبه خشایارشا مشهور به کتیبه دیوان مکتوب است] قرار دهیم،در آنجا که خشایارشا می گوید:من دیو پرستی را از ریشه بر کندم،و آنجا که لانه ی دیوان بود را ویران کردم،دستور دادم در آنجایی که سابق بر آن دیوها پرستش می شدند،خدای بزرگ پروردگار یکتا،اهورامزدا پرستش شود…
چنین حوادثی در دوران شاهنشاهی ساسانیان نیز مشاهده می شود.مبارزات پیشوایان زرتشتی چون «تنسر»،«کرتیر» و «مهرنرسه» با افکار کفر آلود و منحرف فرقه ها و مذاهب الحادی،خود مؤید این سخن است…
چنان که بطور مثال در متن پهلوی کتاب سوم دینکرد(کرده 151)،انتقاد شدید هیربد بزرگ از ایشان هستیم:«آن دینی که رنگش <باور به> «خداوند بدی آفرین نه _ نیکی آفرین» است،اگر در جهان رواج گسترنده یابد<باور نادرست زیر،یعنی اعقاد به اینکه،> از رهگذر زورمندی جهان آفرین است که،<فراروند هر آن> نیکی اندر مردمان بازداشته شده است <فراگیر خواهد شد> آن کسان خاص که دل و جانشان با این <باور نادرست> رزیده شده است[=شکل گرفته است] از راه فرو لغزی در این دین،از نظر خیم <و خوی> تباه ترین اند،بدترین مردمان <زمانه> اند،بیش ترین نزدیکی ها را به دیوان دارند،کاسته ترین[=ناقص ترین] جهانیان اند.نام این دین «جادوپرستی بد آیین» است.»ما در این بند از نوشتار پهلوی کتاب سوم دینکرد با اطلاق واژه ی«ئِو ازیگ کس» مواجه هستیم که مراد هیربد از ایشان معدود کسانی است که پشت پا به دین بهی زده اند و آیین جادوگری و شیطان پرستی را پذیرفته اند،هیربد در ادامه ایشان را اقلیتی بیگانه و پنهان کار می داند که پیرور صورتی از آیینهای بومی کهن پیشا آریایی اند.
در بُعد فرجام شناسی،ایزدیان در تفسیر زندگی پس از مرگ،به تناسخ[=اعتقاد به زنجیره وار بودن حیات و بازگشت روح] باور دارند.ایزدیان معتقد اند که پس از مرگ ارواح انسان های شرور به کالبد حیوانات و یا نباتات نزول پیدا خواهد کرد،اما ارواح صالحین به بدن انسان جدیدی در خواهد آمد.این رسوخ در کالبدهای حیوانات و یا پیکری انسانی،تنها وابسته به استحقاق و شایستگی ایشان نیست،بلکه به لطف ملک طاووس نیز بستگی دارد.در بند12 از کتاب جلوه از قول ملک طاووس نقل می شود:«اگر بخواهم او را دوباره و سه باره به دنیا می آورم،یا به عالم دیگر از راه تناسخ ارواح برمی گردانم.»
البته در باب فرجام شناسی پراکنده گویی های بسیاری دیده می شود،چه در بخشی از کتاب جلوه مسئله ی تناسخ پیش کشیده می شود که البته مراسم های جماعت ایزدیان پس از مرگ اشخاص،خود مؤید وجود عقیده ی تناسخ در نزد ایشان است.چنان که اگر پس از مرگ در خواب ببینند که فرد در گذشته حیران است و یا حیوانی را بخواب ببینند،چنین تفسیر خواهند کرد که وی به جسم گیاه و حیوانی داخل شده،پس بسیار برای ملک طاووس نذر می کنند و خیرات می دهند تا شاید روح درگذشته مورد لطف و کرم ملک طاووس قرار گیرد و از جسم حیوانی به جسم انسانی انتقال یابد…
این در حالی است که روایات متأخر ایشان،دلالت بر نوعی بهشت و دوزخ دارد.اسماعیل بیک چول،رهبر این جماعت در سالهای نخستین قرن بیستم می نویسد:«در روز قیامت همه ی مردم جهان روانه ی جهنم خواهند شد،و ملک طاووس همه آنان را نابود خواهد ساخت،اما شیخ عُدی بن مسافر که بنده ی مقرب ملک طاووس است،همه ی ایزدیان را بر روی یک سینی که بر سر نهاده است،حمل می نماید و آنها را وارد بهشت می کند.گناهان اندک پیروان او بدون حساب و کتاب و شکنجه و عذاب،بسبب کرم ملک طاووس آمرزیده می شود…»(12)
یکی از دلایلی که باعث شده تا جامعه ی ایزدیان بشکلی منزوی زندگی کرده و در چنین جهل و خرافه های گسترده ای گرفتار باشد،بی سوادی گسترده و تعمدی است که گریبان جامعه ی آنان را گرفته است.اصولا” ایزدیان بنا بر روایات مذهبیشان ارج و ارزشی برای سواد آموزی قائل نیستند و می گویند که یکی از سفارشات شیخ عدی بن مسافر به پیروانش دوری از کتابها بوده!!این وصیت سبب انتشار بی سوادی گسترده در بین جامعه ی آنان گردیده و به همین علت است که آنان بیشتر اعتقادات خود را سینه به سینه و شفاهی منتقل کرده اند…
در سرآغاز کتاب جلوه بند3 می نویسد:«اولین آن بوسیله ی پیامی شفاهی بود،سپس به واسطه ی این کتاب که نام آن جلوه است،این کتابی است که خواندن آن برای بیگانگان[غیر شیوخ] مجاز نیست.»
باز در فصل سوم بند1 از کتاب جلوه می خوانیم:«من[=ملک طاووس] بدون کتاب مردم را ارشاد می کنم…» یا در فصل چهارم بند5 از جلوه می گوید:«کسانی که اسرار من راحفظ می کنند خیر من به آنها می رسد.»
تا اوائل قرن بیستم به استثنای خانواده شیوخ اعظم که از نسل شیخ حسن بن ابوالبرکات هستند،خواندن و نوشتن بر سایر ایزدیان حرام بود،اما این دیوار تعصب با پیشرفت مدنیت در قرن بیستم به این سو کم کم فرو ریخت و رهبران فعلی ایزدیان اجازه ی سواد آموزی محدودی را صادر کرده اند…
اما در پایان سخن،از دیدگاه نگارنده ایزدیان،یزیدیان یا شیطان پرستان،هرچه آنان را بنامیم، مردمانی قدیمی از فلات ایران هستند که عقاید خرافی و باورهای محلی خویش را با بسیاری از تعابیری که از ادیان زرتشتی،اسلامی،مسیحی،یهودی و آشوریان قدیم قرض گرفته بودند،در آمیختند و در درازای زمان آئینی خاص و از نظر مفهومی بی سابقه برای خویش پدید آوردند که مبتنی بر تقدس محور شر در جهان است و البته قرنهاست که در انزوا،در پشت درهای بسته دژهای طبیعی محل سکونتشان در زیر چتر فکری این دیانت زندگی میکنند.بازیافت چهره ی کهن آنان از لابه لای متون و عقاید آنان کاری بس دشوار و شاید تقریبا” غیر ممکن می نماید،اما امید آن می رود که با پیشرفت های روز افزون بشر در بُعد ارتباطات، گشوده شدن این گره‌ها به‌تدریج محقق شود…
پژوهش، نگارش و گردآوری: فرید شولیزاده
«ارائه شده در ماهنامه‌ی فروهر»
پی نوشت:
1:متأسفانه این جریان در کشور آلمان صورتی عملی به خود گرفته و شماری از ایشان با پیش کشیدن نام اشوزرتشت و دینبهی، کوشش میکنند مذهب ایزدی را به‌جای دینزرتشتی به افراد علاقه‌مند معرفی کنند.
2: ص 11 و 12 یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
3: ص 12 ، یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
4: johns guest , the yezidis , pp 15
5: johns guest , the yezidis , pp 31
6: ص 63 و 64 ، یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
7: ص 42 ، یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
8: ص 135، یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
9: ص 87 ، یزیدی ها و شیطان پرست ها ، دکتر عبدالرزاق حسنی
10: ص 263 و 264 ، یزیدیان یا شیطان پرستان ، دکتر محمد التونجی
11: johns guest , the yezidis , pp 59
12: الیزیدیه ، قدیما” و حدیثا” ، شیخ اسماعیل بیک چول ، ص 95
یاری نامه:
1:یزیدی ها و شیطان پرست ها،دکتر عبدالرزاق حسنی،ترجمه سید جعفر غضبان، انتشارات عطایی 1341
2:آثار مهر پرستی در دین ایزدی،استاد رشید شهمردان،بی تا
3:یزیدیان یا شیطان پرستان،دکتر محمد التونجی،ترجمه دکتر احسان مقدسی،انتشارات عطایی 1380
4:کتاب جلوه «kitebi jilva dibaca» ترجمه و آوانویسی دکتر فاروق صفی زاده.
5:کتاب مصحف رش «mushafras» ترجمه و آوانویسی دکتر فاروق صفی زاده
the yezidis , johns guest , London and Newyork , 1987
————————————–
به خشنودی اهورامزدا
به کوتاهی پیرامون گرایش کُردهای ترکیه و سوریه به آیین مزدیسنا (زرتشتی(
فلوطین اسکندرانی و شاگردش فرفریوس در نویسه هایشان اشاره به آتشان ورهرامو آتشکده های روشن در جبال سوریه و ترکیه امروزی دارند و از چاشته ها وهیربدستان هایی سخن به میان می آورند که مغان دانشمند در آن حکمت خسروانیرا می آموزاندند که خود گویای گسترش و حضور تاریخی دین و فرهنگ زرتشتی درآن سرزمین هاست. شاید امروز بنابر قراردهای سیاسی دیگر نام این پهنه هایجغرافیایی ایرانشهر نباشد و تنها نام و یادی از فرمانروایی پارسیان،ساسانیان و کسراها برجای مانده باشد… و سایه هایی کم رنگ در زیر غبارروزگار از آن آموزه ها و یانش های مغان زرتشتی در آیین ها و فرهنگ روزمرهمردمان این دیار…..
گاه و بی گاه کاربران اینترنتی درتارنماهای اجتماعی فرتورهایی دست به دست می کنند که درونمایه آنها سخن ازکسانی با فرنام زردشتیان کرُد یا کرُدان زردشتی یا پیروان دین زرتشتی درسوریه و عراق دارد… اینکه شماری از مردم کرد سوریه امروز هم هنوز بر دینزرتشتی برابر چارچوب رسمی موبدان و آیین ها، باورها و فرهنگ اجتماعی آناستوار هستند و این بهدینان در سده ی گذشتهاز چشم هازمان جهانی زرتشتیانبه ویژه جامعه ی نیرومند و با نفوذ پارسیان هند پنهان مانده باشد، سخنشگفتی است به ویژه آنکه در یک صد سال گذشته جایی در این کره ی خاکی باقینماند که عصر اطلاعات و ارتباطات یکپارچه آن را نکاویده باشد.
منطقی تر خواهد بود اگر این گرایش ها را برپایه داده های جامعه شناسی،جنبشی جوان در میان این مردمان بشماریم که حداکثر در بیست سال اخیر زمزمه یآن از گوشه و کنار به گوش می رسد. همانند این جریان اجتماعی در گرایش بهدین بهی را در دو دهه ی اخیر می توان در آمریکای جنوبی و لاتین، روسیه،آسیای میانه و قفقاز و… هم مشاهده کرد؛ البته با در نظر داشتن این نکته یمهم که گرایش آنها در بیشتر مواقع همسو و همراه با جریان رسمی دین بهی وهازمان زرتشتیان است و آمیخته به شعارهای سیاسی و پافشاری بر خواست هایقومی و نژادی نیست….
در چند سال اخیر شماری از مردمان کُردزبان سوریه در کنار پرچم یک گروه چریکی چپ گرا از کردان آن دیار، درفشی بانگاره ی فروهر را هم بالا برده اند و پیکره ای منسوب به اشوزرتشت راهم درشهر «عفرین» برپا داشته اند و می نماید که به میراث مینوی آن پاکمرد مهر میورزند… بی گمان من هم به نوبه ی خودم بعنوان یک کنشگر دینی، خشنودم ازمهرورزی ایشان نسبت آن وخشور و دین و فرهنگ زرتشتی… اما اینکه این گرایشها تا چه میزان به شالوده ی دین بهی، پیام زرتشت پاک و فرهنگ هازمانیزرتشتیان نزدیک است، پرسشی است که با توجه به تجربه ی شخصی خودم و زندگی درجنوب ترکیه و در شهر مرزی شیرناک و دیدار از شهرها مرزی نوسیبین، ماردین،دیاربکر، جیزره، سیلوپی، شانلاعورفا، وان، هاکاری، آگری و… باید بگویمشوربختانه نزدیک به صفر است.
برای نمونه در نهایت شگفتی آقای «شوکرو» معمار کُردی که مرکز فرهنگی شهر نوسیبین در جنوب ترکیه را با الهاماز عکس هایی اینترنتی از نگاره های سربازهای جاویدان پارسه(تخت جمشید) طراحی و ساخته و در دو سوی سر در ورودی آن مرکز فرهنگی نگاره های فروهر راتراشیده است، با وجود اعتقادات اسلامی و اقامه نماز یومیه مسلمینخود رازردشتی می دانست اما تا پیش از آشنایی و گفتگو با یکی از بهدینان ایرانیساکن آنکارا حتا نمی دانست که «گاتها» و «یسنا» و سدره و کُشتی چیست!!
فارغ از دیدگاه های سیاسی، چکیده سخنی که بیشتر این مردم پیرامون دین بهی با من در میان می نهادند دور این محور می گشت که:
«ما کُرد هستیم و عرب و ترک و ایرانی نیستیم و تحت ستم قرار داریم…
در ازمنه ی باستان پیامبر کُردی از میان خودمان داشتیم بنام حضرت زردشت کهاو نوروز را بنیاد نهاد و آتش نوروز را برای ما کُردها به یادگار گذاشت.
زردشت کتابی داشته که به زبان کُردی بوده…
کردهای یزیدی(ایزدی) همان زردشتیان هستند و سنت زردشت، همین سنت کردهاست…»
و سخنانی عوامانه از این دست که گویای عمق ناآگاهی آنان نسبت به آیین مزدیسنا، پیام اشوزرتشت و فرهنگ زرتشتیان است.
اینکه آن وخشور بزرگ چه گفت چه آموخت و آرمان و پیامش چه بود و «گاتها» چیست؟
«یسنا» چیست؟ و اوستا و نسک های پهلوی کدام است؟
و آیین فرهنگ زرتشتی چگونه است؟
انجمن مغان که اشو زرتشت بنیاد نهاد چه بوده؟
آتش ورهرام و آدریان و درمهر کجاست و آیین و بنیاد آن چگونه است؟
سدره و کشتی چیست؟ و آیین نیایش و یزشن در دین زرتشتی چگونه است؟
موبدان و هیربدان که بودند و کیستند؟ و زرتشتیان اکنون در ایران و هند و دیگر کشورهای جهان چه می کنند؟
برای آنها مللموس نیست و گفتاری ناآشناست.
شوربختانه آگاهی اکثریت این عزیزان همتبار در حد همان اندک آگاهی هایشفاهی و متاسفانه جهت داری است که تلوزیون های آن گروه چیریکی مارکسیستیاشاعه می دهند، سخنانی که گاه شگفت آور و از ریشه در تضاد با بنیادهای دینبهی است.
برای نمونه عرض می کنم: شماری از هموندان آن گروه درونپایگاه خودشان در کوه های قندیل، جامه سرخ و زرد بر تن داشتند و در کنارآتشی افروخته، برابر تصویر رهبر سازمان خویش سجده می کردند و نامش را عبادتبه شیوه زردشتی نهاده بودند.
یکی از رسانه های تصویری این گروه باشور و هیجانی خاص این تصاویر را پخش می کرد و گوینده ی آن شبکه که گویاکنترل مشاهیر خودش را از دست داده بود با حرارتی خاص رهبر مارکسیست حزبش راهمان زردشت امروز مردم کُرد معرفی می کرد!!!
شوربختانه تعصباتقومی سردمداران کشور سوریه و جبهه گیری های دولتمردان اسلامگرای ترکیه ورسانه های دولتی این کشور از یک سو و از سویی دیگر نبود آگاهی رسانی درست وشفاف پیرامون دین و فرهنگ زرتشتی در رسانه های عربی، ترُک و کرُد زبان،بیم آن می رود که در آینده ی نه چندان دور کژ گویی ها و سخنان جهت دار وناروایی که رسانه های این گروه چریکی به خورد مخاطبان ناآگاه خویش می دهند،اندک اندک بعنوان حقیقت تاریخی و فرهنگی دین زرتشتی پذیرفته و در باوربینندگان این رسانه ها رسوب یابد و بقولی شود داستان این بیت که شاعر میفرماید:
خشت اول چون نهاد معمار کج
تا ثریا می رود دیوار کج…
در برابر این نیمه خالی لیوان، شاید یک نیمه ی پرُ و روزنه ای از روشنایی وامید نیز دیده می شود، و آن کوشش شمار کوچکی از پژوهندگان کُرد زبانانبرای برگردان نسک های دین زرتشتی به ویژه گاتها از ترجمه فارسی و انگلیسیبه زبان های ترکی استانبولی و کرُدی است. در این میان چندتن از آنان که درزمینه ی دانشگاهی و آکادمیک کوشندگی دارند با یاری یک تن از بهدینان ایرانیساکن در ترکیه، پا را فراتر نهادند و با توصیه ی اینجانب به منظور پژوهشمیدانی دست به سفر به ایران زدند. این سفر بستری را فراهم آورد تا اینعزیزان بتوانند بعد از سده ها سردرگمی و گرفتاری در فرهنگ ترُکی اسلامی،فرصتی یابند تا از نزدیک آتش ورهرام و آدریان های هازمان زرتشتیان در ایرانرا زیارت کنند، از نزدیک با موبدان زرتشتی و گرامی انجمن موبدان ایرانپیوند گرفته و هم سخن شوند و در شماری از آیین ها و جشن های زرتشتیان شرکتکنند، حتا با مهرورزی شماری از همکیشان، این فرصت را یافتند که در آیین هایخصوصی چون عروسی و گواه گیری نیز حضور یابند.
نتیجه ی این سفر وپژوهش های میدانی سبب شد تا این عزیزان آگاهی های دست اول، درست و بیلغزشی پیرامون دین و فرهنگ زرتشتی بدست آورند و البته در کنار آن نسک هاییاز گاتها، اوستا و شمار قابل توجهی از کتب در پیوند با دین بهی را در ایرانتهیه کرده و با خود به ترکیه بیاورند.
چنانکه نیک آگاهید، بخشبزرگی از آثار موبدان، هیربدان و پژوهشگران دین و فرهنگ زرتشتی در جهان بهزبان های فارسی و انگلیسی است. آشنایی این عزیزان با زبان فارسی خود فرصتیمغتنم را فراهم آورده است تا در کنار گزارش های تصویری و پژوهش های میدانیکه در ایران فراهم آورده اند، اقدام به ترجمه نوشته های دینورزان زرتشتی وموبدان ایرانی از فارسی به تُرکی استانبولی و کُردی کنند.
امید آن میرود که در آینده ی نزدیک با انتشار این آثار، جامعه ی دانشگاهی و طبقهمتوسط و تصیلکرده کشور ترکیه و همتباران کُرد این فرصت را بیابد تا فرایپیش داوری ها و تعصبات کور مذهبی و قومی، داوری درست و آگاهانه ای پیرامونزرتشت پاک، بهدینان و دین و فرهنگ زرتشتی داشته باشد. ایدون باد.
فرید شولیزاده
——————————-
فرتورهایی برای مقایسه:
بزودی …
دانستن حق شماست ، بدانید ، اندیشه کنید
